Zbekiston respublikasi oliy va o ‗ rta maxsus ta`lim vazirligi

 

 

 

ERKIN VOHIDOV IJODINING O„RGANILISHI HAQIDA 

 (munaqqid I.G„afurov tadqiqotlari asosida) 

   

 

 

 

 

 

 

 

 Shoira AXMEDOVA,  

filologiya fanlari doktori (BuxDU) 

Oltinoy QURBONOVA,  

tayanch doktorant 

 

O‗z  she`riyati  bilan  xalq  qalbidan  chuqur  joy  olgan  O‗zbekiston  xalq  shoiri 

E.Vohidov  ijodi  adabiyotshunoslikda  e`tibor  bilan  tadqiq  etib  kelinmoqda.  Shoir 

ijodining o‗rganilishida munaqqid I.G‗afurovning alohida o‗rni bor.Uning uslubida 

shoir ijodiga bag‗ishlangan turli shakldagi asarlar yozish tamoyili kuchli. Masalan, 

u  Erkin  Vohidov  ijodi  haqidagi  mulohazalarini  dastlab  obzor  maqolalarda  bayon 

etgan  edi.  ―Yonar  so‗z‖  kitobiga  kirgan  ―She`rning  qalbidagi  qahramon‖  obzor 

maqolasida  70-yillar  she`riyatini  tahlil  qilar  ekan,  A.Oripov,  H.Sharipov, 

Muhammad  Ali  kabi  shoirlar  ijodiga  nazar  tashlar  ekan,  E.Vohidovning  ―Ona 

tuproq‖  she`rida  shoirning  ―nozik  ma`no  turlanishidan  ustalik‖  bilan 

foydalanishiga diqqatini qaratgan edi.Uning ―Yurak-alanga‖ kitobidan ham Erkin 

Vohidov ijodiga bag‗ishlangan alohida maqola o‗rin olgan.  

―Joziba‖  kitobida  ―Ishongisi  kelar  odamning‖  obzori  turkum  kichik 

maqolalardan  tashkil  topgan.  Shulardan  biri  Erkin  Vohidovning  60-yillardagi 

doston  yaratish  mahoratiga  bag‗ishlanadi.  ―Doston  havasi‖  obzorida  Erkin 

Vohidovning  ―Nido‖  va  ―Charog‗bon‖  dostonlariga  to‗xtalib  o‗tar  ekan,  ularga 

---

294 

 

baho  berishga  harakat  qiladi.  Shu  kitobning  o‗zidan  ―Iste`dod  qanotlari‖  deb 

nomlangan  portret  maqola  o‗rin  olgan.  Unda  munaqqid  shoir  ijodi  haqida  fikr 

yuritar  ekan,  umumlashtirish  tamoyiliga  tayanadi.  Portret  maqolaning  boshidan 

shoir  ijodiga  baho  beriladi:  ―Dunyoga  she`r  dardi  bilan  kelgan,  umr  bo‗yi  she`r 

dardi bilan yashydigan shoirlar bo‗ladi. Erkin Vohidov shunday shoirlardan. She`r 

dardi  uni  olamga,  olamning  porloq,  tovlanuvchi  manzaralariga,  Hazrati  Odamga, 

odamning  to‗lg‗in  va  poyonsiz  tuyg‗ulariga,  go‗zallikka,  go‗zallikning  jami 

ranglariga, tafakkurga, tafakkurning sayqallariga oshno qildi. U shular bilan  do‗st 

tutindi, she`riyatini shular bilan bezadi‖ [1, 159].  

Portret-maqolada  shoir  ijodining  50-yillardan  boshlanganligi,  to‗plamlari 

haqida  fikr  yuritiladi.  I.G‗afurov  shoir  haqida  birinchi  iliq  so‗z  aytgan,  uni  chin 

dildan  tabriklagan  shoir  Turob  To‗laning  so‗zlarini  keltiradi.  Turob  To‗la  Erkin 

Vohidovni Hamid Olimjonga qiyoslagan ekan. I.G‗afurov ham bu fikrga qo‗shilar 

ekan,  haqiqat  ijodining  boshida  Erkin  Vohidov,  Hamid  Olimjon  va  Amin 

Umariyga ohangdoshlik sezilishini, ammo keyinchalik ulardan farqli,  o‗z ovoziga 

ega  bo‗layotganini  to‗g‗ri  qayd  etadi.  Shoirning  kitobdan  kitobga  o‗sayotgani, 

she`rda  yangidan  yangi  ifoda  vositalarini  izlayotganini,  talantining  boshqalarga 

ma`lum bo‗lmagan qirralarini ochayotganini ko‗rsatadi.  

Kitobdan  yana  bir  maqola  o‗rin  olgan.  ―Yesenin  o‗zbekcha  ohanglarda‖  deb 

nomlangan  maqolada  E.Vohidov  ijodining  boshqa  bir  qirrasi-  tarjimonlik  haqida 

gap boradi. E.Vohidovning Yesenin kuylarini tilmizga olib kirganligi,‖ bag‗rimizni 

Yeseninning  o‗lmas  poetik  olami  bilan‖  to‗ldirishdagi  xizmatlari  haqli  ravishda 

to‗g‗ri baholanadi.Shu bilan birga tanqidchi Esenini she`riyatiga ham baho beradi, 

kitobxonni  mashhur  rus  shoiri  bilan  tanishtiradi:  ―Yeseninning  poetik  dunyosi, 

poeziyasining  ko‗kragi  allaqanday  sirli  bir  joziba-  tuyg‗ular  jozibasi,  tuyg‗ular 

to‗kinligi,  tuyg‗ular  saxiyligi  bilan  to‗liqdir.  I.G‗afurov  shoirning  tarjimada  o‗sha 

sehr  va  o‗sha  jozibani  saqlagan,  demak,  Yeseninga  o‗zbek  she`riyatida  haykal 

qo‗yganligini faxr bilan ko‗rsatadi. 

Sergak tanqidchi E.Vohidov ijodini muttasil kuzatib boradi. 80-yillar mahsuli 

bo‗lgan  ―Lirikaning  yuragi‖  kitobidan  o‗rin  olgan  ―Yaratuvchi  muhabbat‖  taqrizi 

E.Vohidov ijodiga bag‗ishlangan. Taqrizda shoirning ikki kitobi ―Tirik sayyoralar‖ 

va  ―Muhabbat‖  kitoblari  haqida  so‗z  yuritiladi.  Munaqqid  tahlilni  ―Tirik 

sayyoralar‖ she`ridan boshlaydi, unga baho beradi. Qalbida tug‗ilgan his-hayajonni 

kitobxon bilan o‗rtoqlashadi, eng muhimi, shoirning bugungi zamonaviy, falsafiy, 

ilmiy,  madaniy  miqyoslar  bilan  fikrlashga  intilayotganligini,  u  hodisalarni, 

ularning teran tomirlari bilan ko‗rishga qodir bo‗lib qolgani, fikrlarida avvalgidan 

ham pishiqroq izchillik paydo bo‗lganligini‖ ta`kidlaydi. 

Kitobga  kirgan  she`rlarning  saralarini  tahlil  qilar  ekan,  munaqqid  o‗z  davri 

qoliplaridan chiqib keta olmaydi: davr siyosati aks etgan ―Bizlar ishlayapmiz‖ kabi 

---

295 

 

she`rlarga  mafkura  nuqtayi  nazaridan  baho  beradi,  partiya  siyosatiga  bog‗laydi. 

Holbuki,  she`rni  boshqacha  ham  tahlil  qilish  mumkin  edi,  chunki  unda 

dehqonning,  paxtakorning  mehnati  ulug‗langan.  Hassos  munaqqid  shoir 

she`riyatining  o‗sib  borayotganligidan  quvonadi  va  shunday  xulosaga  keladi: 

―Erkin  Vohidovning  muhokamalari  –  she`riy  muhokamalari  realistik  oqimga 

kirgandir,  u  go‗zal  ifodalar  topishdan  ham  ko‗ra  go‗zal,  ixcham  va  lo‗nda 

fikrlashga  intilmoqda...,  she`rining  umuminsoniy  mundarijasi  va  qimmati 

chuqurlashmoqda‖ [2, 57].  

Tanqidchi  badiiy  asarning  go‗zalligini  izlovchi  g‗avvosdir.  Shu  bilan  birga 

asardagi  kamchiliklarni  ko‗rsatib  beruvchi  so‗z  saralovchisi  hamdir.  Shu  bois 

I.G‗afurov  Erkin  Vohidov  ijodiga  baho  berar  ekan,  faqat  maqtash  yo‗lidan 

bormaydi. Ko‗ziga ko‗ringan qusurlarni ham aytib o‗tadi: ―Shu bilan birga ba‘zan 

uning she`rlarida hissiyotlarning quvvati juda yupqa, so‗zlarining obiyati qochgan 

nondek  bo‗lib,  mung‗ayib  ham  turadi.  Ba‘zan  u  o‗zi  ilgari  foydalangan 

obrazlardan,  mavzulardan  foydalanadi,  ishlatilgan  va  ishlovdan  chiqib  qolgan 

usullarni  qo‗llaydi‖  va  h.  kabi  qusurlarga  shoirning  o‗zi  ham  tanqidiy  ko‗z  bilan 

qarashiga  munaqqid  ishonadi.  I.G‗afurov  E.Vohidov  ijodiga,  uning  barmoq  va 

aruzda  yozilgan  asarlari  haqida  fikr  bildirilgan  adabiyotchilar  bilan  bahsga 

kirishadi. U shoir ijodiga yaxlit nazar tashlash tarafdori, ―yaxlitlik, bir butunlik esa 

har  qanday  ijodning  onasi‖  deb  hisoblab,  o‗z  fikrlarini  kengroq  tushunish 

maqsadida  chiroyli  bir  o‗xshatish  keltiradi.  G‗azalni  ko‗zaga  solingan  suvga 

o‗xshatadiki, bu munaqqidning o‗ziga xos uslubga ega ehtirosli ijodkor ekanligini 

namoyon eta oladigan dalildir.  

Taqrizda shoirning yangi kitoblariga baho berilgan, uning adabiy jarayondagi, 

shoir  ijodidagi  o‗rni  ko‗rsatilgan,  shoir  she`rlaridan  ba`zilarini  o‗ziga  xos  his-

hayajon  bilan  tahlil  qilgan  munaqqid  kechinmalari  kitobxonni  shoirga  yanada 

yaqinlashtirishga  xizmat  etayapti.  Munaqqid  qalamining  sehri,  kuchi  ham  mana 

shunda.  

I.G‗afurov  shu  bilan  E.Vohidovdagi  kuzatishlarini  to‗xtatmadi,  balki 

shoirning yangi chop etilgan har bir kitobiga o‗z munosabatini bildirib bordi. 1987 

yilda nashr etilgan, I.G‗afurovning salmoqli tadqiqotlarini o‗z ichiga olgan ―O‗ttiz 

yil izhori‖ kitobidan E.Vohidov ijodiga bag‗ishlangan yana ikki taqriz o‗rin olgan. 

―Bedor vijdon‖ deb atalgan taqrizda shoirning  ―Bedorlik‖ kitobiga baho beriladi. 

I.G‗afurov kitobga kiritilgan shoirning keyingi o‗n yillar ichida yaratilgan she`rlari, 

―Oltin devor‖ komediyasi va asosan, ―Istambul fojiasi‖ she`riy dramasi haqida fikr 

yuritadi.U  zamin  bag‗ridagi,  odamlar  qalbidagi,  yashash  tarzidagi  o‗zgarish  va 

tebranishlarni  juda  sezgirlik  bilan  qayd  etishiga  qarab  ―E.Vohidov  she`riyatini 

davrning juda nozik kamertoni‖ deb hisoblaydi. 

I.G‗afurov shoirning she`riy dramasini chuqur tahlil etar ekan, ―shoir manfaat 

---

296 

 

falsafasining  ikki  yuzi  qip-qizil,  lekin  bag‗oyat  jirkanch  basharasini‖  oshkora 

namoyon  qilganligini  ochib  beradi.Shu  bilan  birga  kitobdagi  ba`zi  she`rlarni, 

she`riy  dramaning  ba`zi  nuqsonlarini  ham  ko‗rsatadi.  ―Bedorlik‖  davrning  o‗ziga 

xos  haqiqatlari  xususida  grajdanlik  pozitsiyasidan  turib  ehtirosli  bahs  yuritilgan 

kitob‖ ekanligi haqidagi tanqidchining xulosalariga kitobxon ham qo‗shilmay iloji 

yo‗q. 

―So‗z to‗lqinlari‖ deb atalgan taqriz obzor xarakterida yozilgan bo‗lib, unda 

80-yillar  mahsuli  bo‗lgan  yangi  kitoblarga  baho  beriladi.Har  bir  yangi  kitobi 

adabiyotda  yangi  voqea  bo‗ladigan  shoirlar  sirasiga  E.Vohidovni  kiritar  ekan, 

I.G‗afurov  uning  lirik,  lirik-publitsistik,  tarixiy,  yumoristik,  hajviy  yo‗nalishdagi 

she`rlarni o‗z ichiga olgan ―Kelajakka maktub‖ she`riy kitobi asosida fikr yuritadi. 

Uning,  ayniqsa,  ―Donishqishloq  latifalari‖  turkumi  ―ajib  bir  xalqona  tabassumi, 

zavqli  kinoyasi,  dono  zarofati  bilan  keng  o‗quvchilarning  mehr-muhabbatlariga, 

tahsiniga  sazovor‖  bo‗layotganiga  diqqatini  qaratadi.  E.Vohidovga  xalqning 

dilidagi  gapni  topib  yozadigan  shoir  deb  baho  beradi.  Xalq  diliga  yo‗l  topgan 

shoirning  yangi  kitobi  haqida  o‗ziga  xos  xulosalarni  o‗rtaga  tashlaydi:  

―Erkin Vohidov shu dilga yo‗l topgan. Yangiligini shu yo‗lda yaratadi, baxtini shu 

yo‗lda topadi. Shuning uchun ham bugundan kelajakka yozilgan maktubini kishilar 

doim  quvonch  bilan  qo‗lga  oladilar  va  undan  yuraklari  alqagan  so‗zni  topadilar‖. 

Kitobning  sarlavhasi  va  mohiyatidan  kelib  chiqqan  bu  mulohazalar  kitobxon 

diqqatini o‗ziga tortish xususiyatiga ega. 

Tanqidchining ―Dil erkinligi‖ kitobi 1998 yilda nashr etildi. Bu kitobdan o‗rin 

olgan  ―Hujayradagi  suvratlar‖  maqolasi  E.Vohidov  ijodiga  mustaqillik  mafkurasi 

nuqtayi  nazaridan  baho  berilishi  tanqidchi  tafakkur  ufqlarining  yanada 

kengayganligini namoyon etadi. 

E.Vohidov  ijodining  o‗rganilishiga  nazar  tashlaydigan  bo‗lsak,  O‗zbekiston 

Qahramoni  bo‗lgan  shoir  ijodi  haqida  yirik  tadqiqotlar,  ilmiy-biografik  asarlar 

yaratish  yo‗lida  tanqidchilikning  orqada  qolganligi  aniq  ko‗rinadi.  Shu  jihatdan 

qaralganda,  jonkuyar  munaqqidning  shoir  haqidagi  tadqiqotlari,  taqriz  va 

maqolalari ana shu kemtiklikni to‗ldirishga xizmat qiladi. Xulosa qilib shuni aytish 

mumkinki, tanqidchi E.Vohidov ijodini, birinchidan, samimiyat bilan, ikkinchidan, 

yuksak  faxr  tuyg‗usi  bilan,  uchinchidan  mehr  va  ixlos  bilan  tahlil  va  talqin 

etadi.Shuning  uchun  uning  qalbidan  chiqqan  ehtirosli  so‗zlar,  mulohazalar 

teranligi,  his-hayajonga  boyligi,  eng  muhimi,  shoir  ijodi  haqida  yangi  so‗z  ayta 

olganligi  bilan  diqqatni  tortadi.  Tanqidchi  shoir  ijodi  haqida  turkum  maqolalar, 

portret-maqolalar, taqrizlar yaratdi. 

O‗zbekiston  xalq shoiri  Erkin  Vohidov  o‗z  ijodi  bilan  xalq  qalbidan  chuqur 

joy olgan ijodkor hisoblanadi. ―Dunyoga she`r dardi bilan kelgan, umr bo‗yi she`r 

dardi bilan yashaydigan shoirlar bo‗ladi. Erkin Vohidov shunday shoirlardan. She`r 

---

297 

 

dardi  uni  olamga,  olamning  porloq,  tovlanuvchi  manzaralariga,  Hazrati  Odamga, 

odamning  to‗lg‗in  va  poyonsiz  tuyg‗ulariga,  go‗zallikka,  go‗zallikning  jam‘i 

ranglariga, tafakkurga, tafakkurning sayqallariga oshna qildi. U shular bilan do‗st 

tutindi, she`riyatini shular bilan bezadi‖- [1, 156], deb yozgan edi adabiyotshunos 

olim I.G‗afurov XX asrning 70-yillarida. Haqiqatan ham shoir umrining oxirigacha 

she`r  dardi  bilan  yashadi: 

Qulluq  qil  demasman, Yurt  tuprog„in  o„p.  Unga  qullar 

emas,  fidolar  kerak.  Uning  senu  mendek  shoirlari  ko„p,  Buyuk  elga  endi  daholar 

kerak. 

Oradan  yillar,  asrlar  o‗tsa-da,  ―Vatan,  to  tanda  jonim  bor,  seningdirman, 

seningdirman‖ degan xalqimizning bu otashnafas va dilbar shoiri o‗z asarlari bilan 

―tirik sayyora‖ yanglig‗ avlodlarga komillik, tinchlik, vatanparvarlik, adolat, soflik 

kabi ezgu fazilatlar va go‗zal tuyg‗ulardan saboq beraveradi.  

O‗z  millati  qalbidan  chuqur  o‗rin  olgan  buyuk  shoirning  asarlari  asrlardan 

asrlarga o‗tishi, xalq ma`naviyatini boyitib borishi shubhasiz. Shuning uchun uning 

purma`no asarlarini tadqiq etish davom etaveradi. 

Adabiyotlar:

 

1.

 

G‗afurov I. Joziba. – T., 1970. 159-bet. 

2. G‗afurov. Lirikaning yuragi. – T.: Yosh gvardiya. 1982, 57-bet. 

3. Karimov N. Ma`naviy qadriyatlar. – T.: Turkiston, 2016. № 105.