Zbekiston respublikasi oliy va o ‗ rta maxsus ta`lim vazirligi

 

 

 

 

 

 

 

 

---

287 

 

III SHO„BA: 

ERKIN VOHIDOV IJODIYOTI TADQIQI MASALASI 

 

SO„Z BIRIKMASINING QO„SHMA SO„ZGA MUNOSABATI HAQIDA 

A.BERDIALIEV,  

filologiya fanlari doktori, professor, 

Xujand davlat universiteti (Tojikiston Respublikasi) 

 

So‗z birikmalari va qo‗shma so‗zlarning o‗zaro munosabati masalasi xususiy 

tilshunoslik  uchun  ham,  umumiy  tilshunoslik  uchun  ham  eng  dolzarb 

muammolardan biri hisoblanadi [1, 25]. So‗z birikmalari va qo‗shma so‗zlar tashqi 

shakliga  ko‗ra,  ma`lum  o‗xshashlikka  ega. Bu  o‗xshashlik  shuki, so‗z  birikmalari 

tarkibida  ham,  qo‗shma  so‗zlar  tarkibida  ham  ikki  yoki  undan  ortiq  lug‗aviy 

birliklar  mavjud  bo‗ladi.  Lekin  shunisi  xarakterliki,  so‗z  birikmalarining  tarkibi 

«so‗z-so‗z»  tipidagi  qismlardan,  qo‗shma  so‗z  tarkibi  esa,  sirtdan  qaraganda 

so‗zlarning ekvivalenti sanaluvchi «o‗zak-o‗zak» tipidagi qismlardan tuziladi.  

Shoir  Erkin  Vohidov  asarlarida  juda  ko‗plab  so‗z  birikmasi  va  qo‗shma 

so‗zlarga  misollar  keltirish  mumkin.  Masalan, 

Donishqishloq

  degan  joy,  Bordir 

bizning  tomonda.  O‗sha  qishloq  ahlidek, 

Dono  xalq

  yo‗q  jahonda[5]. 

Qo„ylar…Jarariq  yoqasiga  yetganda,  suvni  ko„rdi-yu,  mushtdek-mushtdek  salki 

dumbalarini  sikitib  pastga  chopishdi

  (R.Rahmon.  ―Kelin‖)  gapida 

Jarariq 

yoqasiga  yetganda  ko„rdi,  suvni  ko„rdi,  dumbalarini  silkitib  chopishdi,  pastga 

chopishdi,  mushtdek-mushtdek  dumbalar

  kabi  so‗z  birikmalari  bilan  bir  qatorda, 

so‗zlarga  ekvialent  sanaluvchi  jar  va  ariq  qismlaridan  tuzilgan, 

Donishqishloq

, 

Jarariq

 qo‗shma so‗zi ham mavjud. 

So‗z birikmalari va qo‗shma so‗zlarning farqi ana shu gapni yuqoridagidek 

qismlarga  ajratishning  o‗zidanoq  ko‗rinib  turibdi:  so‗z  birikmalarini  tashkil 

qiluvchi  qismlar  leksik-semantik  jihatdan  ham  grammatik  jihatdan  ham  «tirik», 

so‗nmagan:  ular  mustaqil  so‗zlik  xususiyatlarini  har  qanday  holatda  ham  erkin 

saqlab qolayotir. ―Jarariq‖ kompoziti [2, 14] tarkibining 

“jar-“ 

va

 “-ariq”

 qismlari 

unday xususiyatga ega emas.  

“Ishchi”

  so‗zining  morfem  qurshovida 

–“chi”

  affiksi  qanday  xususiyatga 

ega bo‗lsa, 

“Jarariq”

 so‗zining morfem qurshovida ham uning vazifaviy qismlari 

o‗shanday xususiyatga ega. Qo‗shma so‗z tarkibidagi «so‗z»lar (kvaziso‗zlar)ning 

grammatik xususiyati  (ayniqsa, sintaktik  xususiyati)  so‗nib, morfema  tusini oladi. 

Tashqi  tomoniga  ko‗ra,  qo‗shma  so‗zlar  ham  birdan  ortiq  so‗zning  qo‗shilishini 

eslatadi. Masalan, ―belbog‗‖ kompoziti (qo‗shma so‗z)ning tarkibi odatdagi 

“bel” 

va

  “bog„” 

so‗zlarining  mavjudligini  bildirsa-da,  aslida,  bu  qismlar  o‗z  leksik  va 

morfologik  mustaqilligini  unutib,  bir  so‗zning  morfema  xarakteridagi  qismlariga 

aylangan.  Demak,  qo‗shma  so‗zlarda  ularning  komponentlari  chin  ma`nodagi 

so‗zlik belgisini tark etadi. So‗z birikmalarida unday emas. Ularning tarkibiy qismi 

o‗z lug‗aviy va morfologik mustaqilligini saqlaydi. Masalan: 

tinchlik tarafdorlari, 

katta  uy,  shirin  qovun,  tilning  ichki  taraqqiyot  qonuni,  tinchlik  bayrami,  yaxshi 

kitob,  odobli  bola.

  So‗z  birikmalari  va  qo‗shma  so‗zlarning  muhim  farqlaridan 

---

288 

 

yana biri shundaki, so‗z birikmalarini tashkil qilgan qismlar analitik tarzda alohida-

alohida  shakllanadi,  har  bir  qism  o‗z  leksik  mustaqilligini  saqlaydi.  Shoir  Erkin 

Vohidovning ―Donishqishloq latifalari‖ asaridan olingan quyidagi misolga e`tabor 

qaratamiz: ―Oyga chiqmoq yo‗li bor, Juda oson degan ham, 

Temir yo„l

ni ko‗tarsa, 

Tayyor  narvon  degan  ham‖  [5,  13]  satrlarida 

Temir  yo„l 

qo‗shma  so‗zi  qismlari 

analitik  tarzda  shakllangan.  Xuddi  shu  kabi 

Yaqin  Sharq,  beshyillik,  nozik  badan

 

singari ayrim qo‗shma so‗zlarda ham ularning qismlari analitik tarzda shakllangan. 

Lekin bu qo‗shma so‗zlarning qismlari ham mustaqil ma`nolarini tark etgan. Ular 

o‗zaro boshqa yangi ma`nolar ifodasi uchun xizmat qilgan.  

So‗z  birikmalari  tarkibiy  qismlarining  analitik  Mustaqilligi  binar 

qismlarining leksik va grammatik jihatdan mustaqil  alohida-alohida ekanligi bilan 

izohlanadi.  Ba`zi  tip  qo‗shma  so‗zlar  tarkibiy  qismlarining  ayrimligi  faqat  tashqi 

jihatdan  bo‗lib,  bu  alohidalik  sun'iy,  ya`ni  nolisoniy  xarakterda  bo‗ladi,  shuning 

uchun  Ham  ularda  qismlar  birgalikda  bir  ma`no  butunligiga  ega  bo‗ladi.  Bunday 

butunlik morfematik butunlik tavsifida bo‗ladi.  

So‗z birikmalarining ayrim ko‗rinishlarida ham tarkibiy qismlarining ma`no 

yaxlitligi mavjud bo‗ladi. Lekin bu butunlik har xil mustaqil lug‗aviy ma`nolarning 

biri  boshqasini  to‗ldirish,  Izohlash  xarakteridagi  munosabatdan  hosil  bo‗luvchi 

mazmuniy  butunlikdir.  Sho‗rolar  davrining  mashhur  tilshunoslaridan  biri 

A.I.Smirniskiy ta'biri bilan aytganda, qo‗shma so‗zlar tarkibida qismlariaro ma`no 

butunligi  amal  qilsa,  so‗z  birikmalari  tarkibida  qismlararo  ma`no  murakkabiligi 

amal  qiladi[3,  182].  Qo‗shma  so‗zlar  ifodasidagi  ma`nolar  so‗z  birikmalari 

ifodasidagi  ma`nolardan  funktsional  jihatiga  ko‗ra  ham  farq  qiladi.  So‗z 

birikmalarida  yangi,  hosila,  ma`nolar  vujudga  kelmaydi,  balki  lisoniy  amali 

saqlangan  bir  necha  ma`nolar  muayyan  bir  semantik  va  sintaktik  valentliklar 

asosida  bog‗lanadi.  Agar  so‗z  birikmalari  qismlaridan  birini  ―A‖,  boshqasini  ―B‖ 

kabi  shartli  simvolik  vositalar  yordamida  nomlasak,  ularning  qo‗shilishidan 

uchinchi  ―V‖  hodisasi  vujudga  kelmaydi.  Ma`no  jihatdan  qismlar  ―A‖  va  ―B‖ 

ligicha qolaveradi.  

Qo‗shma so‗zlarda esa, tarkibiy qismlari ma`nolaridan farq qiluvchi va ayni 

shu  ma`nolar  bilan  lisoniy  aloqada  bo‗lmagan  yangi,  hosila,  ma`nolar  vujudga 

keladi: ya`ni ―A‖ va ―B‖ qismlarning lisoniy munosabati uchinchi – ―V‖ hodisasini 

hosil qiladi. Shuning uchun ham qo‗shma so‗zlar shakllanishiga ko‗ra, til ilmining 

so‗z  yasalishi  sathiga,  ma`no  xususiyatiga  ko‗ra,  uning  leksikologiya  sathiga 

qarashli  bo‗ladi.  So‗z  brikmalari  esa  tilshunoslikning  faqat  bir  sohasi  – 

sintaksisgagina tegishli hodisa sanaladi.  

Qo‗shma 

so‗zlar 

abstaraktsiyaning 

yuqori 

bosqichida 

turadi 

va 

kommunikatsiyaning  o‗ta  tejalgan  (ekanom  qilingan)  siqiq  holdagi  ifoda  vositasi 

hisoblanadi  [4,  17].  Chunki  qo‗shma  so‗zlar,  so‗z  yasalishi  va  leksikologiyadan 

tashqari,  morfemika  va  morfologiya  sohalarida  ham  o‗rganiladi.  Bu  sohalar 

abstraktsiyalashgan lisoniy birliklar sistemasi xarakterida bo‗lib, bu sohalarga xos 

lisoniy  birliklarning  konkret  tus  olishi  aktuallashish  jarayoni  tufayli  sintagmatika 

ixtiyoriga o‗tgach, yuz beradi va sintaktik sath ixtiyoriga o‗tadi. Boshqa tomondan 

esa,  kompozitlarning  so‗z  taxlit  (kvaziso‗z)  ko‗rinishidagi  qismlari  morfemalar 

---

289 

 

xarakterida  bo‗ladi.  Morfemalar  til  hodisalariga  xos  abstraktsiyaning  eng  yuqori 

pog‗onasida  bo‗ladi.  Masalan, 

ishboshi

  qo‗shma  so‗zi  tarkibining 

ish- 

va

  -bosh

 

qismlari  bosh  kelishigi,  III  shaxs  birligi  ma`nolaridagi  odatdagi 

ish 

va

  boshi

 

so‗zlaridan tubdan farq qiladi. Chunki bu so‗zlar belgili va aniq grammatik shaklga 

ega  leksik-grammatik  butunliklardir. 

Ishboshi 

kompoziti  tarkibidagi  taksonomik 

qismlarning ma`nosi ham, grammatik qiyofasi ham aniq emas. Shuning uchun ham 

qo‗shma  so‗zlar  tarkibining  morfema  xarakteridagi  qismlari  nutqiy  birliklar 

tavsifida mustaqil sintaktik vazifa bajarmaydi [5, 15]. 

Qo‗shma  so‗zlar,  qismlarining  miqdoriy  xarakteristikasidan  qat'iy  nazar, 

Sintagmatika  ixtiyoriga  o‗tgach,  Boshqa  so‗zlar  bilan  so‗z  birikmalari  doirasida 

ularning  tarkibiy  qismlaridan  biri  maqomida  birlashadi.  Shuni  ham  unutmaslik 

kerakki,  qo‗shma  so‗zlarning  paydo  bo‗lishi,  Ularning  qismlari  tartibi  so‗z 

birikmalari va ularning qismlari tartibiga o‗xshaydi. To‗g‗rirog‗i, qo‗shma so‗zlar 

so‗z  birikmalari  andozalari  asosida  vujudga  keladi.  Shuning  uchun  ham  qizilgul, 

oqsoch,  yakkatut,  beshyog‗och,  issiqko‗l,  qizilyulduz,  yangiqishloq  (joynomlari, 

toponimlar); ko‗kmag‗iz, oqurug‗ (qovun navlari) kabi bir qator hodisalarni ba'zan 

qo‗shma  so‗z,  ba'zan  so‗z  birikmasi  tarzida  tasavvur  etish  mumkin.  Bu  xil 

mushtaraklik odatda ―aniqlovchi-aniqlanmish‖ andozasidagi birikuvlarga xosdir.  

Qo‗shma  so‗zlar  bilan  so‗z  birikmalari  qismlarining  material  o‗xshashligi 

(bir xilligi) ko‗pincha toponim xarakteridagi lug‗aviy birliklarda ko‗zga tashlanadi. 

Qiyoslang, 

beshariq  –  Beshariq,  oltintopgan  –  Oltintopgan,  to„rtko„l  –  To„rtko„l, 

oqtepa  –  Oqtepa,  uchqo„rg„on  –  Uchqo„rg„on

  va  boshqalar.  Bulardan  shu  narsa 

ma`lum  bo‗ladiki,  deyarli  ko‗pchilik  tilshunoslar  e`tirof  etganlaridek,  qo‗shma 

so‗zlarning juda ko‗pchiligi so‗z birikmalari zaminida, ularning leksikalizatsiya va 

morfologizatsiyalashuvi  tufayli  vujudga  keladi[6,  76].  Qo‗shma  so‗z  va  so‗z 

birikmalarini o‗zaro farqlovchi yana bir xususiyat mavjud.  

Bu  xususiyat  ularning  fonetik  qiyofasida  ko‗zga  tashlanadi.  So‗z 

birikmalarining har bir qismi o‗z mustaqil lug‗aviy urg‗usiga ega bo‗ladi, qo‗shma 

so‗zlar qismi o‗z mustaqil urg‗usiga ega bo‗lmaydi, balki qo‗shma so‗zlar odatdagi 

sodda  so‗zlar  kabi  bir  umumiy  urg‗u  bilan  fonetik  shakllanadi.  So‗z 

birikmalarining har bir komponenti alohida-alohida nutqiy birlik hisoblanadi. Shu 

bois  ham  uning  har  bir  qismi  gapda  mustaqil  sintaktik  vazifa  bajaradi,  gap 

tarkibining Funktsional birligi hisoblanadi. Qo‗shma so‗zlar, aksincha, yaxlit holda 

til birligi sanalib, Ularning qismlari taksonomik birlik xarakterida gapda mustaqil 

vazifaga ega bo‗lmaydi.  

Yuqorida  aytilgan  barcha  fikrlarni  umumlashtirib,  so‗z  birikmalari  va 

qo‗shma so‗zlar munosabatidagi farqlarni quyidagicha xulosalash mumkin:  

1. So‗z  birikmalari  tilning sintaktik sathiga  xos  birlik;  qo‗shma  so‗zlar  esa, 

Tilning derivativ-morfematik, leksik-morfologik sathlariga xos birliklardir.  

2.  So‗z  birikmalari  leksik  va  grammatik  jihatdan  shakllangan  so‗zlarning 

birikuvidan  tuziladi;  qo‗shma  so‗zlar  mustaqil  leksik-grammatik  xususiyati 

mavhumlashib, morfemalashgan lisoniy qismlar birikuvidan tuziladi.  

---

290 

 

3.  So‗z  birikmalarining  har  bir  qismi  o‗z  mustaqil  urg‗usiga  ega  bo‗ladi, 

qo‗shma  so‗z  qismlari  yaxlit  holda,  bir  umumiy  urg‗u  yordamida  fonetik 

shakllanadi.  

4. So‗z birikmalarining qismlariaro harakatdagi ―jonli‖ sintaktik munosabat 

mavjud  bo‗ladi;  qo‗shma  so‗z  qismlariaro  haraktdagi  sintaktik  munosabat  inkor 

etiladi, mavjud bo‗lmaydi.  

5. So‗z  birikmalarining  har  bir  qismi  funktsional  birlik  maqomida  mustaqil 

gap bo‗lagi vazifasini bajaradi; qo‗shma so‗zning qismlari bunday xususiyatga ega 

emas, ular taksonomik birliklar tavsifida ish ko‗radi.  

6. So‗z birikmalarining modellari qo‗shma so‗zlarning paydo bo‗lishi uchun 

andoza  bo‗ladi;  qo‗shma  so‗zlarning  modellari  so‗z  birikmalari  uchun  andoza 

bo‗lolmaydi.  

7. So‗z birikmalari nutqda avtomatik tarzda paydo bo‗ladi va nutq tugagach, 

barham topadi; qo‗shma so‗zlar tilda tayyor ―xoma shyo‖ tarzida mavjud bo‗ladi, 

nutq  tugagach  ham,  ular  barham  topmaydi.  Bu  ikki  hodisa  munosabatidagi 

yuqorida  sanalgan  farqlar  so‗z  birikmalari  va  qo‗shma  so‗zlarni  tilning  har  xil 

sathlariga  xos  mustaqil  va  murakkab  lisoniy  hodisalar  ekanligini  dalillovchi 

omillardir.  

Adabiyotlar: 

1. Васильевская Е.А. Словосложение в русском языке. – М.: Учпедгиз, 1962.  

2. Ҳожиев А.  Ўзбек тилида қўшма, жуфт ва такрорий сўзлар.  – Т.: ЎзФАН, 

1963. 14-бет.  

3. Смирницкий А.М. К вопросы о слове//Вопросы теории и истории языка. – 

М., – Л., 1952. 182-203 с. 

4. Васильевская Е.А. Словосложение в русском языке. – М.: Учпедгиз, 1962. 

– 68 с. 

5.  Потиха  З.А.  Современное  русское  словообразование.  М.:  Просвещение, 

1970. 13-с.  

6. Васильевская Е.А. Словосложение в русском языке. – М.: Учпедгиз, 1962. 

– С. 76-77. 

7. Vohidov E. Umrim daryosi. – Toshkent, ―Sharq‖ nashriyoti, 2001. 102-b.