Har qaysi shoir o‗z ijodiy jarayonida til materiallaridan, jumladan, badiiy
ma`nosining narsa-hodisalar orasidagi o‗xshashlikka asoslangan ko‗chim turi
sifatida qarab kelinadi. Biroq metafora lirik asarlarda bir qator vazifalarga ega.
Metafora ―shoirga o‗z ichki olamini tashqi olamga qiyosan va tashqi olamni ichki
she`riyatida metafora istiora deb nomlangan va o‗z davri olimlari uning nazariy
asosini quyidagicha belgilagan: ―so‗z o‗z ma`nosiga egadir yoki shoir uni o‗z
ma`nosidan tashqari boshqa ma`noda ishlatadi, go‗yoki ―qarzga olganday... bu
344
bilan nutq ziynatlangan bo‗ladi‖ [2, 259]. Ma‘lumki, metafora she`riyatning asosi
sifatida ko‗pincha semantik jarayonlar negizida paydo bo‗ladi. Ispan shoiri Garsia
Lorka ―metafora bo‗lmasa, she`riyat yaralangan ohuga o‗xshab qolardi‖ deganda
haq edi. O‘zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidov she`riyatida metaforik vositalar,
jumladan, metafora, kinoya va allegoriya keng qo‗llaniladi.
Erkin Vohidov nomi XX asr o‗zbek she`riyatida aruz nomi bilan birga tilga
olinadi. O‘zbekiston Qahramoni sevimli shoirimiz Abdulla Oripov ta‘biri bilan
aytganda, ―Mumtoz adabiyotimizning oltin eshiklari abadiy bekiladi, deya karomot
qilishayotganada yosh avlod orasida birinchilardan bo‗lib Erkin Vohidov aruzning
tabbarruk ostonasida posbon yanglig‗ pado bo‗ldi‖. Darhaqiqat, shoir she`riyati
o‗ziga xos mumtoz an`analarni davom ettirgan, turli janrlar va poetik shakllarga,
chuqur falsafiy mushohadaga, ramziy poetik timsollarga, o‗tkir va samimiy satirik
yumor yo‗g‗rilgan hajviyotga nihoyat darajada boydir. Shoir nafaqat ―Oltin devor‖
komediyasi, ―Nido‖, ―Ruhlar isyoni‖ dostonlari, ―Yoshlik devoni‖, ―Ahmad al-
Farg‗oniy‖ dramasi, jahon adabiyoti xazinasidagi durdona asarlar tarjimalari, rang-
barang metaforik vositalarga asoslangan betakror she`riyati bilan xalqimizning
yuragida chuqur joy qoldirdi. Teran mazmunga va turli poetik janrlarga boy,
serma`no va kuchli she`riyat shoirning asosiy badiiy merosidir. Uning
she`rlarilarida metafora asosiy tasvir vositasi ekanligi yaqqol ko‗zga tashlanadi.
―Bag‗ishlov‖ she`ridagi quyidagi misralar buning isbotidir:
Umrim agar bog‗ - bo‗lsa, siz
Bog‗bonisiz, elim,
Tutdim, oling, — o‗z bog‗ingiz
Sharbat, gulobidir [2, 4].
Shoir an`anaviy metafora inson umrini bog‗ga o‗xshatish asosida, shoir
umrini ham bog‗ga qiyoslaydi, biroq bu bog‗ni yaratgan ―bog‗bon‖ shoir nazdida
―el‖, u o‗z she`rlarini elga ―bog‗ingiz sharbat, gulobidir‖ ―eng go‗zal gullar gul
barglaridan yig‗ib olingan sharbat‖ deya taqdim qiladi. Erkin Vohidov she`r,
shoirlik, she`riyat mavzusini ko‗p bor qalamga olarkan, she`rlarining birida
she`riyatni o‗ziga ―Azizu oshino‖ tutib, ―Sahar cho‗lponidek jozib, Sochibdirsan
ziyo menga‖ deydi va unga ―sahar cho‗lponi‖ –
tong yulduzi metaforasini qo‗llaydi. Darhaqiqat, shoir she`riyatda o‗xshatish
mahoratiga ega noyob iqtidor sohibi ekanligi, uning dastlabki she`rlaridayoq
yaqqol namoyon bo‗lgan:
Ufqlarga qo‗yib guldasta,
Tog‗ ortidan ko‗tardi-da bosh,
Pastga boqdi cho‗qqidan asta,
Oltin qalam tutgan bir naqqosh.
Shoirning ―Tong lavhasi‖ deb nomlangan she`ridan keltirilgan mazkur
parchada o‗quvchi ongida tong otishi manzarasi birdan jonlanmaydi, she`rda
sarlavha kalit so‗z vazifasini bajarsa-da, asosiy mazmunni yuzaga chiqishi
metaforik tasvirlar orqali bajariladi, ya`ni ―Ufqlarga qo‗yib guldasta, Tog‗ ortidan‖
―bosh‖ ko‗targan va , ―cho‗qqidan asta‖ ―pastga boq‖qan – ―Oltin qalam tutgan bir
naqqosh‖ – Quyosh obrazi tasavvurni jonlantiradi. Bu esa yosh shoirning poetik
345
mahorati, muqoyasa qilish iqtidorini to‗la namoyon ettirgan edi. Shoir peyzaj
lirikasida ifodalangan she`rlaridagi asosiy tasvir usuli ham metafora sanaladi.
Kun tog‗ o‗rkachiga tirmashar asta,
Novvot koyalarda yaltiraydi qor.
Yuksak cho‗qqilardan boshlangan bahor
Shalolalar bilan intilar pastga.
To‗shab sohillarga jilvakor gilam
Daryo bo‗lib okar Amu, Siriga.
Bahor o‗lkasining kon tomiriga
Sharqirab kiradi fusunkor ko‗klam.
e`tibor qilsak, shoir vaqt ifodasini, kunning ma‘lum bir qismining boshlanish payti
quyoshning ―
tog„ o„rkachiga tirmash”ish
, baland tog‗lardagi oppoq qor o‗rnida
“novvot koyalar”
birikmasini qo‗llab, yashirin o‗xshatish asosida o‗quvchi ongida
vaqt tushunchasi va qor manzarasi haqida taassurot uyg‗otadi. Ikkinchi bandda
―jilvakor gilam‖ o‗t maysalar o‗sgan ma`nosida ifodalangan bo‗lsa, tabiatning
mo‗‘jizakor fasli bahor ona er ―qon tomiriga‖ uyg‗onish, yasharish va
yangilanishlar boshlangani manzarasini tasvirlaydi. She`rda asosan shoir yoyiq
metaforalardan unumli foydalanadi va she`r metafora asosida qurilgan. Shoirning
hajviy she`rlarida oddiy metaforalardan foydalanganini kuzatish mumkin:
Pishiq
edi Matmusa,
Boshga qo‗yib qo‗lini,
O‘ylab topdi eng arzon
Tandir qurmoq
yo„lini
[106].
Shuningdek, shoir satirik she`rlarida kinoya asosiy ko‗chim sifatida muhim
o‗rin tutadi. Adabiyotshunos olim Y.Solijonov baholaganidek, shoirning ―....
latifalaridagi tandir, rubob, qalpoq, lagan, eshak singari detallar Matmusa shaxsi
bilan yonm-yon turib, rivojlana borib, qahramon xarakterini turli tomonlardn
yorituvchi obraz darajasiga ko‗tariladi‖[3.]. Bizningcha, mazkur obrazlarning
tadqiqi metafora masalasi bilan bog‗liq o‗rganilishi lozim. Darhaqiqat, beqiyos
poetik mahoratt egasi bo‗lgan shoir Erkin Vohidov she`riy asarlari vatanparvarlik,
xalq dardi bilan yonib yoshash, shoirlik mas`uliyati, haqiqat va adolatni dadil ayta
olishlik, muhabbat va sadoqat kabi eng go‗zal tuyg‗ular tarannumi, insoniy
fazilatlar sabog‗i bo‗lib yangraydi. Zero, piyolaga egilgan choynakning kamtarlik
fazilati sizu bizga o‗rgatilgan oddiy hayotiy, hech kim tomonidan o‗ylab
topilmagan beqiyos saboqdir. Badiiy adabiyotning asosiy xusussiyati insonga
estetik tarbiya berishligidir. Xulosa qilib aytganda, yuqorida aytilganidek, metafora
Erkin Vohidov she`riyatining asosiy ifoda vositalardan biri sanaladi.
Foydalanilgan alabiyotlar:
1.
Karimov
O.
Abdulla
Oripov
she`riyatida
meatforik
obrazlar:
Filol.fan.dokt...dis.avtoref. – T.: 2012. – B.10.
2.
Votvot R. Hadoyiqu-s-sehr G‘G‘ Sharq mumtoz poetikasi. Boltaboev H. talqinida.
– T.: O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2008. – B.259.
3.
Vohidov E. Saylanma.1-kitob. –T.: Sharq, 2001. – B.4.
4.
Vohidov E. Saylanma.3-kitob. T.: – Sharq, 2001. – B.106.