Zbekiston respublikasi oliy

Generatorlarning sovitish tizimlari

Sinxron generatorning ishlash vaqtida uning chulg’amlari va aktiv poʻlati qiziydi.
Stator va rotor chulg’amlarining yoʻl qoʻyiladigan qizish harorati birinchi navbatda, foydalaniladigan izolyatsiya materiallari va sovituvchi muhit haroratiga bog’liq standartlarga koʻra V sinfidagi izolyatsiya materiallari (asfalt - bitum asosidagi lok) uchun stator chulg’amining yoʻl qoʻyiladigan harorat(harorat)si

105°C, rotor uchun esa 130°C chegarasida boʻlishi kerak. Stator va rotor chulg’amlari izolyatsiyasining issiqqa chidamliligi yuqori, masalan, F va N sinfida boʻlganida yoʻl qoʻyiladigan qizish haroratining chegarasi ortadi.
Generatorlarni ishlatish protsessida chulg’amlarning izolyatsiyasi asta-sekin eskiradi. Buning sababi izolyatsiyaga qator faktorlarning: kirlanish, namlanish, havo kislorodi ta’sirida oksidlanish, elektr maydoni hamda elektr yuklamaning va boshqalarning ta’sir etishidadir. Biroq izolyatsiyaning eskirishiga asosiy sabab uning qizishidir. Izolyatsiyaning qizish harorati qancha yuqori boʻlsa, u shuncha tez eskiradi, ishlash vaqti shuncha qisqaradi. V sinfidagi izolyatsiyalarning xizmat qilish muddati qizish harorati 120°C gacha boʻlganida 15 yilga yaqin, 140°C gacha qiziganida esa ikki yilgacha qisqaradi. Qizish harorati 105°C gacha (ya’ni standartlarda koʻrsatilgan chegarasida) boʻlganda xuddi oʻsha izolyatsiya ancha sekin eskiradi va xizmat qilish muddati ortib, 30 yilgacha boradi. Shuning uchun ishlatish vaqtida generatorning ishlash rejimining qanday boʻlishidan qat’i nazar, uning chulg’amlari qizish haroratining ruxsat etilgan qiymatlardan ortishiga yoʻl quymaslik shart.

1.4 – rasm. Turbogeneratorlarning havo bilan sovitishning berk tizimi

Qizish harorati ruxsat etilgan qiymatlardan ortmasligi uchun elektr stansiyalaraing hamma generatorlari sun’iy sovitiladigan qilib tayyorlanadi.
Stator va rotorning qizigan chulg’amlaridan issiqlikni olib ketish usuliga qarab bilvosita va bevosita sovitish boʻladi.
Bilvosita sovitishda rotor toretsiga oʻrnatilgan ventilyator yordamida sovituvchi gaz (havo yoki vodorod)

generator ichiga yuboriladi va havo oralig’i hamda ventilyatsiya kanallari orqali haydaladi. Bunda sovituvchi gaz stator va rotorning chulg’amlarining oʻtkazgichlariga tegmay oʻtadi va ular ajratayotgan issiqlik gazga katta «issiqlik

toʻsig’i»-chulg’amlarning izolyatsiyasi orqali oʻtadi.
Bevosita sovitishda sovituvchi modda (gaz yoki suyuqlik) izolyatsiya va tishlarning poʻlatiga tegmasdan, generator chulg’amlari oʻtkazgichlariga bevosita tegib oʻtadi.
Havo bilan sovitish. Havo bilan sovitishning ikki tizimi: oqimli va berk tizimi mavjud.
Oqimli sovitish tizimidan kamdan-kam va faqat quvvati 2 MVA gacha boʻlgan turbogeneratorlarda, shuningdek quvvati 4 MVA gacha boʻlgan gidrogeneratorlarda qoʻllaniladi. Bunda generator orqali mashina zalidagi havo haydaladi, u stator va rotor chulg’amlarining izolyatsiyasini tez ifloslaydi, natijada generatorning xizmat qilish muddatini qisqartiradi.
Berk sovitish tizimida ma’lum oʻzgarmas hajmdagi havo berk kontur boʻyicha aylanadi. Bunday sovitishda havoning aylanishi turbogeneratorlar uchun sxematik ravishda 1.4 - rasmda koʻrsatilgan. Havoni sovitish uchun trubkalari orqali suv uzluksiz aylanib turadigan havo sovitgich 1 xizmat qiladi. Mashinada qizigan havo patrubka 2 orqali qizigan havo kamerasi Z ga chiqadi, soʻngra havo sovitgich va sovuq havo kamerasi 4 orqali oʻtib yana mashinaga qaytadi. Sovuq havo mashinaga uning ichiga oʻrnatilgan ventilyator 5 yordamida haydaladi. Aktiv qismi uzunligi katta boʻlgan generatorlarda sovuq havo mashinaning ikki tomonidan yuboriladi.
Aktiv qismi uzunligi haddan tashqari katta, havo oralig’i esa kichik boʻlgan turbogeneratorlarni sovitish samaradorligini orttirish maqsadida ventilyatsiyaning koʻp oqimchali radial sistemasi qoʻllaniladi. Buning uchun turbogeneratorning sovitish tizimi vertikal tekisliklar 6 bilan qator seksiyalarga boʻlinadi. Havo har bir seksiyaga havo oralig’i (I va III seksiyalarda) yoki maxsus oʻqiy kanal 7 (II seksiyada) orqali kiradi.

5. 
   - rasm. Gidrogeneratorning ventilyatsi- yasining yopiq tizimi: 1-rotor; 2-stator; 3-havo sovutgich; 4-ventilyator parraklari
   

sovishini ta’minlaydi.
Qizigan qismlarning sovituvchi havo tegadigan yuzalarini orttirish uchun mashinaning aktiv poʻlatida(stator) ventilyatsion kanallar tizimi qilinadi. Qizigan havo poʻlatdagi radial ventilyatsion kanallardan oʻtib, olib ketuvchi kamera 8 ga oʻtadi. Koʻp oqimchali ventilyatsiya turbogeneratorning butun uzunligi boʻyicha bir xil

Tashqariga havoning qisman chiqishdan hosil boʻladigan isrofni toʻldirish uchun sovuq havo kamerasiga oʻrnatilgan qoʻshaloq moy filtr 9 orqali qoʻshimcha havo olish koʻzda tutilgan.
Havo bilan bilvosita sovitishniig berk tizimli gidrogeneratorlarda ancha keng qoʻllaniladi. Gidrogeneratorning ventilyatsiya tizimi 1.5 – rasmda koʻrsatilgan.
Gidrogeneratorlarda aniq qutbli rotorni sovitish qutblar oʻrtasida oraliq borligi va rotorning sovish yuzasi katta boʻlganligi hisobiga osonlashadi.
Turbogeneratorning silliq rotorining sovishi ham samara beradi, chunki bunday holda u faqat havo boʻshlig’i tomonidan soviydi. Bu holat esa turbogeneratorlarni havo bilan sovitish imkoniyatini ancha cheklashga olib keladi.
Turbogeneratorlarni vodorod bilan bilvosita sovitish. Vodorod bilan bilvosita sovitiluvchi turbogeneratorlar prinsipial olganda havo bilan sovitishdagi kabi ventilyatsiya sxemasiga ega. Farqi shundan iboratki, bunda sovituvchi vodorodning hajmi generator korpusi bilan chegaralanadi, shuning uchun ham sovitgichlar korpusning ichiga joylashtiriladi. Vodorod bilan sovitish havo bilan sovitishga nisbatan samaraliroq, chunki vodorod sovituvchi gaz sifatida havoga qaraganda bir qancha muhim afzalliklarga ega. U havoga qaraganda 1,54 mart katta issiqlik uzatish koeffitsiyentiga va 7 marta koʻp issiqli oʻtkazish xossasiga ega. Oxirgi xossasi izolyatsiya va pazlarnig oralig’ida vodorod qatlamining kichik

issiqlik qarshilikka ega boʻlishiga olib keladi.
Vodorodniig zichligi havoga nisbatan ancha kichik boʻlganligi uchun ventilyasion yoʻqotishlar 8-10 marta kamayib, buning natijasida generatorning FIK 0,8—1% ga ortadi.
Havo muhitiga nisbatan vodorod muhitida oksidlanishning boʻlmasligi generatorning ishonchli ishlashini va chulg’am izolyatsiyasining ishlash vaqtini oshiradi. Vodorodning afzalliklaridan biri uning yonmasligidir.
Generatorga kirayotgan vodorodning havo bilan aralashmasi (4,1% dan to 74% gacha, moy bug’i ham qoʻshilganda 3,3% dan to 81,5% gacha) portlash xavfi boʻlgan aralashma hosil qiladi, shuning uchun vodorod bilan sovitiladigan mashinalarda stator korpusining gaz oʻtkazmasligini orttirish uchun valni moyli tig’izlagichlar bilan, stator va rotorning chulg’amiga tok oʻtkazuvchilarni zichlab, gaz, sovituvchining qopqog’ini zichlab, lyuklarni, yon tomondagi olinuvchi toʻsiqlarni zich yopilishi kerak. Gazning tashqariga chiqishini ishonchli toʻsuvchi moyli zichlagich bilan generator valini tig’izlash ancha murakkab ish. Vodorodning ortiqcha bosimi ancha yuqori boʻlsa, generatorning sovishi shuncha samarali va demak generatorning aynan bir xil oʻlchamlarida uning nominal quvvatini oshirish mumkin. Biroq ortiqcha bosim 0,4—0,6 MPa dan koʻp boʻlsa, generatorning quvvatini oshirishdan kelib chiqadigan texnik qiynchiliklarni (tig’izlagichlar bilan chulg’am izolyatsiyasi ishi murakkablashadi) yengish uchun sarflanadigan mablag’ni oqlamaydi. Shuning uchun hozirgi generatorlarda vodorod bosimi 0,6 MPa dan yuqori boʻlmaydi.
Vodorod bilan bilvosita sovitiluvchi generatorlar, zaruriyat tug’ilsa, havo bilan sovitilishi ham mumkin, lekin ularning quvvati tegishlicha kamayadi.
Generator korpusini vodorod bilan toʻldirishda qaldiroq aralashma hosil boʻlishining oldini olish uchun havo avval inert gaz (odatda karbonat angidrid) bilan siqib chiqariladi.
Vodorodning foiz miqdori ruxsat etilganidan kamayganda uning tozaligini tiklash generatordan ifloslangan vodorod chiqarish va toza vodorod qoʻshish yoʻli bilan amalga oshiriladi. Bu jarayonni shamollatib tozalash (produvka) deb ataladi.
Generatordagi vodorodni quritish maqsadida xlorli kalsiy yoki silikagel bilan toʻldiriladigan quritgich koʻzda tutilgan. Suyuqlik borligini koʻrsatuvchi koʻrsatkich generatorning korpusida suv yoki moy paydo boʻlishi toʻg’risida signal berish uchun xizmat qiladi.