Zbekiston respublikasi oliy

6. Gidroenergetik qurilmalarda qoʻllaniluvchi himoya turlari

1. 
   . Tokli himoyalar. Maksimal tokli himoyalarning ishlash asoslari va ulanish sxemalari
   

Tokli himoya uchun ta’sir etuvchi kattalik himoya oʻrnatilgan joydan oʻtuvchi tok hisoblanadi.
Eng birinchi va oddiy tokli himoya eruvchan saqlagichlar yordamida bajarilgan. Kuchlanishi 1 kV gacha boʻlgan tarmoqlarda ular hozir ham qoʻllaniladi.
Tokli himoyalarning ikki turi boʻlib, birinchisi – tokli kesim (TK) va ikkinchisi – maksimal tokli himoya (MTH) deb yuritiladi.

Maksimal tokli himoyalar

MTH bir tomonlama ta’minlangan elektr ta’minot tizimida asosiy himoya turi Hisoblanadi. Ikki tomonlama ta’minlanadigan hamda murakkab sxemali tizimlarda MTH yordamchi himoya sifatida ishlatiladi. MTH ning tanlovchanligi sabr vaqti yordamida amalga oshiriladi.






6.1-rasm МТHni pag`onali prinsipi



6.2-rasm. Sabr vaqti tokka bog’liq grafigi
Bir tomonlama ta’minlanadigan tarmoqlardagi har bir liniyaning boshida manba tarafdan boshlab MTH oʻrnatiladi.
Buning natijasida liniyalar alohida himoyaga ega boʻladi.
K₁ nuqtada qisqa tutashuv sodir boʻlsa (6.1.-rasm), qisqa tutashuv toki tarmoqning barcha qismlaridan oʻtadi, natijada hamma oʻrnatilgan himoyalar ishga tushadi. Lekin tanlovchanlik shartiga asosan faqat shikastlangan liniya oʻchirilishi kerak. Buning uchun MTH sabr vaqti bilan bajariladi va bu vaqt iste’molchidan manbaga sari ortib boradi.
Shu prinsip amalga oshsa, K₁ nuqtada qisqa tutashuv sodir boʻlganda 1 – himoya ishga tushib, shikastlangan liniyani oʻchiradi, 2, 3, 4 – himoyalar ishga tushib ulgurmasdan ular avvalgi hollariga qaytadi.
Xuddi shuningdek, K₂ nuqtada qisqa tutashuv boʻlsa, 2 – himoya tezroq ishga tushadi, 3 – himoya esa koʻproq sabr vaqtli boʻlgani sababli ishlamaydi.
Sabr vaqtini bunday tanlash pog’onalik prinsipi deb ataladi.
^t – sabr vaqtining pog’onasi deyiladi.
^t=0,50,6 sek oraliq olinadi.
Sabr vaqti tokka bog’liq, bog’liq boʻlmagan yoki qisman bog’liq boʻlishi mumkin (6.2.-rasm).

Himoyaninig ishlash toki I_ISh ni aniqlash

MTH shkastlanishlarda ishonchli boʻlishi kerak. Yuklamaning maksimal toklarida va qisqa davom etuvchi tok sakrashlarida bu himoya ishlamasligi shart.
Parametrlarni tanlash shartlari quyidagicha:

1. 
   Himoyaning tok relesi yuklama tokining maksimal qiymatida harakatga kelishi mumkin emas, Shuning uchun himoyaning ishlash toki eng katta yuklama tokidan katta boʻlishi kerak.
   

^Iish^>Iish.maks
bu yerda: I_ish.maks – himoya qilinayotgan elementdagi maksimal ishchi tok. I_hish – himoyaning ishlash toki, birlamchi tok.
I_ri – relening ishlash toki (ustavka toki), bu ikkilamchi tok hisoblanadi.

2. 
   Qisqa tutashuvda harakatga kelgan tok relelari qisqa tutashuv oʻchirilgandan soʻng boshlang’ich holatiga qaytishi zarur.
   

^Iq^>Koʻ.i.t^Iish.maks ^{, (6.1)}
bu yerda: I_q – relening qaytish toki
K_o’.i.t. – oʻz-oʻzini ishga tushirish (samozapusk) koeffitsiyenti
Himoya toʻg’ri ishlashi uchun I_q qaytish toki shikastlanishdan keyingi maksimal tokdan katta boʻlishi kerak.
^Ish.maks ^Ko'.i.t. ^Iish.maks ^{, (6.2)}
agar relening qaytish koeffitsiyenti

K ^Iq
, (6.3)

boʻlsa,

unda
^Ih.ish ^

^q I
I_{q }
К_q


ish


^Kz ^Ko'.i.t.
K_q


^Iish.maks ^{, (6.4)}

bu yerda: K_Z – zaxira koeffitsiyenti, K_Z=1,11,2 Relening ishlash toki

bu yerda
K_sx – sxema koeffitsiyenti. K_q – qaytish koeffitsiyenti.
^Kz ^Ko'.i.t. ^Ksx

K n

I  I
ish ish.maks
q TT
, (6.5)

n_TT – tok transformatorining transformatsiya koefftsiyenti. Himoyaning ishlash toki orqali sezgirlik koeffitsiyenti hisoblanadi.

qt.min
I
K  ^{, (6.6)}
sez _I

bu yerda:

ish

I_qt.min – qisqa tutashuv tokining minimal qiymati.
ПУЭ ga asosan bu koeffitsiyent himoya qilinayotgan zonada K_sez>1,5 boʻlishi kerak.





6.3-rasm. Qisqa tutashuvda va u oʻchirilgandan keyin liniyadagi tokning
oʻzgarishi
Rezerv zonada esa bu koeffitsiyent K_sez>1,2 ga teng boʻlishi kerak.
MTH sxemalari sodda va ularni sozlash ham oson. Bu MTH ning asosiy afzalligi hisoblanadi.
MTH ning kamchiligi shundan iboratki, manba yaqinidagi qisqa tutashuv

toklarini katta sabr vaqt bilan oʻchiradi.
Himoyaning prinsipial sxemalari birlashgan yoki tarqoq holda koʻrsatilishi mumkin. Birlashgan sxemalarda relening chulg’amlari va kontaktlari bir-birlariga tegishli ekanligi yaqqol koʻrinib turadi. Sxemalar murakkablashgan sari tok va kuchlanish zanjirlari hamda operativ zanjirlar alohida chizilishi lozim. Operativ zanjirlarning manbaiga qarab MTH ikki guruhga boʻlinadi:

1. 
   Oʻzgarmas tokli
   
2. 
   Oʻzgaruvchan tokli