‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi

Tushunarlilik tamovili. Bu tamoyil bir tomondan, didaktika­

ning  boshqa  tamoyillarining  talablaridan,  ikkinchi  tomondan, 

talabalar  yosh  xususiyatidan,  uchinchi  tomondan,  ko‘p  yillik 

pedagogik tajriba asosida yaratilgan.

Bu  tamoyil  zaminida  tezaurus  qonuni  yotadi.  Bu  qonun 

bo‘yicha -  kishiga bilim  faqat uning tezaurusiga  mos kelganigina 

tushunarli  bo‘ladi.  Tazaurus  lotinchada  «xazina»ni  bildiradi. 

Ma’nosi, kishining to‘plagan bilimi, ho‘nikma va fikrlash uslubi 

uning tezaurusini tashkil qiladi.

Boshqa  qonuniyatlami  ham  ko‘rsatishimiz mumkin:  beriladi­

gan  bilimning  tushunarliligi,  uni  egallayotgan  bolaning  yoshi 

individual  xususiyatlariga  bogiiq;  tushunarlilik  bilim  berishni 

tashkil  qilishga  va  unda  qoilaniladigan  bilim  berish  usul  va 

uslublariga bogiiq;  bilimning tushunarliligi  o‘quvchining saviya- 

siga va bilim sifatiga bogiiqligi; bilimni tushunarliligi uni berilish 

sur’atiga bogiiqligi va hokazo.

93

---

Ya.  A.  Komenskiy  shakllantirgan  quyidagi  qoidalar  mavjud: 

osondan qiyinga, ma’lumdan noma’lumga va oddiydan murakkab- 

ga.  Shu zamonning pedagogik nazariya va amaliyoti tushunarlilik 

tamoyilini  qo‘llanish  qoidalaiini  kengaytirdi  va  boyitdi.  Ular 

quyidagilar:

1.  Bilimni bolaning yoshiga qarab berish.

2.  Bola  tafakkuri  berilayotgan  bilimga  tayyorlangan  bo‘lishi 

shart.

3.  0 ‘qitayotganda  bolaning  tayyorgarlik  va  rivojlanganlik 

darajasiga qarab bilim berish.

4.  Bolaning individual qobiliyatidan kelib chiqib bilim berish.

5.  Bilim berish sur’ati o ‘rtacha olib borilishi shart.

6.  Bilim  berishda,  muayyan  kuchlanishning  hosil  boiishini 

esda saqlash. Bu kuchlanish oshib ketsa, bolalar toliqib, kuchlanish 

pasayib ketsa, bolalar zerikib qolishini bilish.

7.  Psixologiya  va  pedagogikaning  yangi  kashfiyotlaridan 

imumli  foydalanish,  kichik  qadamlardan  asta-sekin  katta 

qadamlarga o‘tish yo'li bilan ta’lim jarayonini intensivlashtirish.

8.  Yangi  dars  o‘tishda  bilimi  kuchli  talabalardan  va  darsni 

mustahkamlayotganda  bilimi  o‘rta  va  kuchsiz  talabalardan 

foydalanish.

9.  Berilayotgan bilimlaming qarama-qarshi tomonlarini ham 

tushuntirib, talabalaming bilim olishini osonlashtirish.

10.  Talabalarga eng qiyin singadigan bilimlar tabiat va jamiyat 

taraqqiyotining  umumiy  qonimlaridir.  Shuning 

uchun  muayyan 

fanni o‘tayotganda ustalik bilan ularni qo‘shib tushuntirib ketish.

11.  Sekinlik bilan shoshish!  Ta’lim-tarbiya jarayonini asossiz 

tezlashtirmaslik va susaytirib yubormaslik.

12.  Talabalamig 

oraliq-yakuniy 

fikrlarini 

«bildi»ga 

yo‘ymasdan, ulardan fikmi davom ettirish uchim foydalanish.

13.  Tushunarlilik o‘qituvchining so‘zlarini yuqori hissiyot va 

har bir so‘zni asoslab berilganligi bilan ham belgilanganligi.

14.  Uzoq maruzalardan qochish.

15.  0 ‘qitishning  bosh  qismida  faqat  asosiylarini  aytib  o‘tish 

bilan kifoyalanish.

94

---

16.  «Yomon  o‘qituvchi  haqiqatni  aytib  qo‘ya  qoladi,  yaxshi 

o‘qituvchi bu haqiqatni topishni o‘quvchilarga o‘rgatadi» iborasini 

unutmaslik.

17.  Tushunarli  qilib  dars  o‘tish,  butun  bilimni  talabalarga 

sodda tilda tushuntirib berish yoki bu bilimlami topishni tushunarli 

qilib aytib berishda emas, balki kalavaning uchini ushlatib qo‘yib, 

bilimni sekin-asta chiqib kelishini ko'rsatish, ulami rag‘batlantirib 

turish va hokazo tadbirlarga aytiladi.