‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi

Tarbiyai fikriya  Fikr  va  aql  insonni  kamolotga  yetkazadi  va 

o‘qish, o‘rganish qobiliyati uni saodatmand qiladi. Insonning komil 

aqli yaxshilik muhokamasidir.  Muhokama nima?  Muhokama ikki 

qismga bo‘linadi:  birinchisi Kaziyyatxoi ma’lum (ma’lum bo‘lgan 

hukm,  voqea  va  hodisalar),  ikkinchisi  Kaziyatxoi  majhul 

(noma’lum voqea va hodisalar)dan xulosa chiqarilishidir.

Masalan,  “Vatan  xizmati  vojibdir”  (shartdir).  Bu  hukm  no- 

ma’lxun  (majhul)dir.  Bu hukmga у ana boshqa ikki ma’lum  hukm 

lozimdir,  ya’ni  “Vatan  bizning  valine ’ matimizdir”  (sahovat- 

mandimiz,  ne’matlar  bilan  ta’minlovchimizdir).  “Har  bir  vali- 

ne’mat (oliy himmat inson)ning Vatan uchun xizmati vojibdir”, bas 

“Vatan  xizmati  vojibdir”  degan  hukm  yuqoridagi  ikki  ma’lum 

kazi(y)yatlar bilan ochiladi.

Demak,  muhokama  uch qismdan tashkil  topib,  avvalgi  hukm 

noma’lum  bo‘lib,  qolgan  ikki  qismi  awalgisini  to‘ldiradi  va 

kazi(y)yati  ma’lum  deb,  ataladi.  Demak,  inson  muhokama  orqali 

kamolotga yetadi. Muhokamani aniq va ravshan bo‘lishi uchun uch 

narsa zarur bo‘lib hisoblanadi.

1.  Isobot

2.  Istiqomat.

3.  Sur’a t

Isobot  ma’lum  kaziyyati  hukmning to‘g‘riligiga,  bexatoligiga 

aytiladi. 

Istiqomat  ma’lum  voqea-hodisalaming  hukmning 

barqarorligi,  sur’at  esa  to‘xtovsiz,  tezlik  bilan  tartib  berilishi 

demakdir.

426

---

Awalo,  bolalami  hisobot  soliibi  bo‘lishlarida,  bir  voqea  va 

hodisa ustidan fikr yuritganlarida ularga to‘g‘ri, bexato ma’lumot- 

lar beraylik,  chunki  xato  fikrlar ulami  xatolarga,  xatarli yo‘llarga 

olib borishi tabiiydir. Asossiz muhokama bolalar tarbiyasiga katta 

ziyon yetkazadi. Keyin bolalami istiqomat soliibi qilib fikr yuritish- 

lariga  ahamiyat  berishimiz  kerak,  ulami  ma’lum  kaziyyatlami 

noma’lum  kaziyyatlardan  to‘g‘ri,  aniq  ajrata  oladigan  holatda 

tarbiyalash  lozim,  ya’ni har  bir masala  sohasidagi  ma’lumotlami 

g‘alati  tushunmasliklari  uchun  bolalami  muhokama  qilishga 

odatlantirish kerak. Yomonning yomonligini, yaxshining yaxshili- 

gini muhokama orqali tushuntiring,  doimo shunga diqqat qilingki, 

bolalar hech narsani ko‘r-ko‘rona taqlid sifatida qabul qilmasinlar. 

Madaniyatli  akvomlar  (qavmlar,  xalqlar)  o‘z  maktablarida hisob, 

tarix,  madaniyat,  fizika,  jo‘g‘rofiya.  ashyoviy  darsi  va  boshqa 

maxsus  fanlami  yuqoridagi  ikki  maqsad  (Isobot  va  Istiqomat 

maqsadlari)ga jalb qilish uchun o'qitadilar.

Fitrat bu fikrlari bilan bolaga to‘liq aqliy ta’lim berish uchun 

mana  shu  yuqoridagi  ijtimoiy,  ilmiy,  dunyoviy  fanlami  maktab 

dasturlariga kiritish kerak degan xulosaga keladi. Va jadidlar bilan 

ochgan  yangi  usul  maktablarida  iloji  boricha  shu  fanlami  ham 

bolalarga o'rgatadilar.

Fitrat  maktablarda  bolalarga  nisbatan  qo‘llaniladigan  tan 

jazolarini  butunlay  qoralaydi,  unga  qarshi  chiqadi.  Bolani  tayoq 

zarbi  bilan yaxshi  inson qilib tarbiyalab  bo‘lmasligini tushuntirib 

beradi.

Fitrat o‘quvchi shaxsini hurmat qilish zarurligini, unga nisbatan 

insoniy  munosabatda  bo'lish,  qilgan  gunohlarini  o‘ziga  to‘g‘ri, 

yaxshi  so‘z  bilan tushuntirish kerakligini,  shunda u ham o ‘qituv- 

chini hurmat qilishini uqtiradi. Fitrat yana bolaga beriladigan bilim 

uning  yoshi  va  bilish  darajasiga  mos  bo‘lishi,  bolaga  qiyinlik 

qilmasligini,  agar  beriladigan  bilim  bolaga  juda  oson  yo  juda 

qiyinlik qilsa u bilim olishdan bezib qolishini uqtiradi.

Fitrat inson kamolotiga erishish uchun doimo intilishi, harakat 

qilishi  lozimligi,  doimo  oldiga  maqsadlar  qo‘yishi  va  unga 

yetishish uchun kurashishi  kerakligini,  hech bir  baxt  yoki  boylik 

ham inson intilmasa  o‘z-o‘zidan kelmasligini uqtirib  o‘tadi va bu

427

---

o‘rinda  Qur’oni karimdan quyidagi  parchani  keltiradi:  “Inson har