Њзбекистон республикаси олий ва њрта

1) Muayyan g‘oya va mafkura mutlaqlashtirilgan (ideologi-zatsiyalashgan) davlatlardir. Bunda biron bir sinf, partiya yoki qatlamga oid mafkura mutlaq hukmronlik darajasiga ko‘tariladi, boshqa mafkura va qarashlarga yo‘l qo‘yilmaydi. O‘zgacha qarashdagi kishilar yo‘q qilinadi, ularga xos g‘oya va mafkuralar ta'qiqlanadi. Sobiq ittifoq, ba'zi sotsialistik lager mamlakatlari va fashizm hukmron bo‘lgan davlatlar bunga misol bo‘ladi.

2) Yuqoridagi holning xalqlar va davlatlar boshiga nihoyatda katta kulfatlar keltirgani, fashizm va kommunizmning mohiyatan bir xil, ammo bir-biriga qarama-qarshi mamlakatlar hayotini butunlay qamrab olgani, oxir-oqibatda 1-2-jahon urushlarni keltirib chiqargani Farbdagi ko‘pgina mamlakatlarni boshqacha yo‘ldan borishga majbur qildi. Bu yo‘l siyosat o‘z yiliga - g‘oya o‘z yo‘liga, mafkura o‘z yo‘liga - davlat o‘z yo‘liga degan qarash (deideologizatsiya) asosida shakllandi. Ammo XX asrning 60-yillari oxirida kelib bu yo‘l ham to‘g‘ri emasligi, g‘oya va mafkurasiz millat, davlat va jamiyat hayoti halokatli bo‘lishi mumkinligi, jamiyatda umumiy bir g‘oyaviy tamoyillar lozimligi aniq bo‘lib qoldi.

3) Demokratiya, fikrlar rang-barangligi, vijdon erkinligi, inson huquqlari ustuvor bo‘lgan jamiyatda qanday qilib umumiy mafkuraviy tamoyillar bo‘lishiga erishish mumkin? degan savollar paydo bo‘ldi. Ana shu savollarga javob tariqasida ilg‘or demokratik davlatlarda g‘oyaviy taraqqiyoning zamonaviy yo‘li - reideologizatsiya tamoyillari asosida hayot kechirishga o‘tildi. Bunda biron-bir mafkura hukmron va davlat mafkurasi darajasiga ko‘tarilmaydi. Balki davlat bu sohada ham asosiy islohotchi sifatida ish yuritadi. U jamiyatdagi tinchlik, barqarorlik, mushtarak maqsadlarga erishish uchun boshqa sohalar kabi g‘oyaviy-mafkuraviy sohada ham taraqqiyotning hamma uchun birdek ahamiyatga ega bo‘lgan umumiy tamoyillariga butun jamiyat miqyosida amal qilishini kafolatlaydi. Bunda davlat mafkurachi emas, balki jamiyatdagi fikrlar xilma-xilligi, qarashlar rang-barangligi uchun huquqiy-siyosiy kafolatlar, g‘oyaviy asoslar va mafkuraviy imkoniyat doimo mavjud bo‘lishini ta'minlaydi. (Ma'rifat, 2001 yil 18 iyul).

Demak, mafkuralar ma'no-mohiyatiga ko‘ra bunyodkor g‘oyalar va mafkuralar 1) falsafiy, 2) dunyoviy, 3) diniy ta'limotlar asosida yaratiladi. Turli ijtimoiy-siyosiy kuchlar o‘z mafkuralarini yaratishda siyosiy g‘oyalar bilan birga diniy oqimlar, falsafiy maktablar va ilm-fan yutuqlariga tayanadi, ulardan nazariy asos sifatida foydalanadi.