Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

[128].  Yirik  hajmdagi  DS  –  rasmiy  depozit,  lekin  amaliyotda  qarz 

bo„yicha  berilgan  «tilxat»ning  bir  turidir.  Bu  tilxat  foydalanilmayotgan 

ortiqcha  mablag„ga  ega  yirik  kompaniyalardan,  yuqori  daromadli 

shaxslardan  va  nihoyat,  Markaziy  bankdan  ma‟lum  bir  muddatga 

ma‟lum  miqdorda  qarz  olish  uchun  beriladi.  DS  –  foizli  tilxat  bo„lib, 

olinayotgan  qarzning  muddati  va  hajmiga  qarab,  kelishilgan  holda  foiz 

---

 

217 

stavkasi  o„rnatiladi.  Yirik  hajmdagi  DSlaridan  qisqa  muddatlarda, 

asosan  bir  haftadan  to  bir  yilgacha  muddatlarda  foydalaniladi.  Uning 

afzalligi  shundaki,  bunday  DSni  ro„yxatdan  chiqarish  muddati  kelgun-

cha  ikkilamchi  bozorda  bir  necha  marta  sotilishi  mumkin.  Shuning 

uchun ham, uni «o„tkazma» DSti deyiladi. Foiz stavkasi o„rnatilgan DS 

lari  barcha  yirik  hajmdagi  DSlarning  4/5  qismini  tashkil  qilib,  ularni 

chiqarishdan asosiy maqsad, foiz daromadi olishdir. 

Masalan, agar bank 100 000 dollarlik qiymatga ega olti oylik DS ni 

sotib  oluvchi  xaridorga  yillik  8%  miqdorida  foiz  stavkasi  va‟da  qilsa, 

depozitor 6 oydan so„ng quyidagi mablag„ga ega bo„ladi. 

 

 

 

 

 

   

 

Misolimizda: 

 

Xaridorga 

to„lanadigan 

summa 

=  100000  +  100000 

· 

180 kun 

· 

0,08 

=  104000 $ 

360 

 

Demak,  xaridor  6  oyda  4000  dollar  foyda  topadi.  Hisobdan 

chiqarish  muddati  bir  yildan  ortiq  bo„lgan  DSlaridan  depozitor  har  6 

oyda foiz daromadi oladi. 

Depozit bozorining 20 foizini tashkil qiluvchi o„zgarib turuvchi foiz 

stavkasi bilan chiqarilgan DSlari ma‟lum bir muddat ichida qayta ko„rib 

chiqiladi. 

Yangi  foiz  stavkasi  depozitlarning  ikkilamchi  bozorida  qo„llanila-

yotgan foiz stavkasi asosida yoki banklararo  o„rnatiladigan «libor»  foiz 

stavkasi asosida o„rnatiladi. 

DSlarini  sotuvchi  bank  foyda  keltiruvchi  qarz  mablag„lariga  ega 

bo„ladi,  chunki  depozitlar  uchun  rasmiy  zaxira  talablari  o„rnatilmagan. 

Yirik  banklarning  chek  hisob  raqamlari  uchun  esa  10  foizlik  zaxira 

talablari o„rnatilgan. 

Bundan tashqari, DS larining hisobdan chiqarish muddatlari turlicha 

bo„lgani  va  bu  muddatdan  oldin  hisobdan  chiqarish  qonun  bilan 

taqiqlanganligi  tufayli,  bank  depozitlarining  mustahkamligi  va 

barqarorligi ta‟minlangan. Lekin yirik hajmdagi DSlarning foiz stavkasi 

o„zgarishiga bo„lgan sezuvchanligi yuqori bo„lganligi tufayli bunday DS 

Xaridorga 

to‟lanadigan 

summa 

 

= 

Asosiy 

summa 

 

+ 

 

 

Asosiy 

summa 

 

 

· 

Hisobdan 

chiqquncha 

kunlar soni

 

· 

Yillik foiz 

stavkasi 

Bir yildagi kunlar soni 

 

---

 

218 

laridan  muntazam  foydalanuvchi  banklar  daromadining  doimo 

mustahkam  bo„lishini  ta‟minlash  maqsadida  ish  olib  borishlari  (hatto 

foizlarni sug„urtalash usullaridan foydalanishlari mumkin) lozim. 

[129]. Depozitlar bank mablag„larini tashkil qilishning asosiy  man-

bayidir.  Ammo  bankning  kreditlari  va  investitsiyalarini  qoplash  uchun 

depozitlar  hajmi  yetarli  bo„lmasa,  bank  boshqaruvchisi  qanday  tadbir-

larni amalga oshirishi lozim, degan savol yuzaga keladi. Bunda bank o„z 

mablag„larini nodepozit qo„yilmalar hisobiga to„ldiradi. 

Hozirgi  vaqtda jahon  amaliyotida  nodepozitlarning  quyidagi turlari 

bank mablag„lari manbayining asosiylari hisoblanadi: 



 

kapital  bozoridagi  yirik  hajmdagi  qisqa  muddatli  depozit 

sertifikatlari; 



 

banklararo depozitlar; 



 

qayta  sotib  olish  sharti  bilan  banklarning  qimmatli  qog„ozlari 

hisobidan ularga Markaziy bank tomonidan beriladigan qarzlar; 



 

kliring chek hisobvaraqlari. 

Bank  boshqaruvchisi  bank  mablag„larini  tashkil  qilish  bilan 

passivlarni  boshqaradi.  Shu  maqsadda  boshqaruvchi  mijozlar  talabini 

qondirish  uchun  qancha  miqdorda  va  muddatga  depozit  mablag„lar 

kerakligini, uning qaytarilishini ta‟minlashni hisoblab chiqishi lozim. 

Bu  o„rinda  Markaziy  bankning  qisqa  muddatli  qarzlari  ancha  qo„l 

keladi.  Chunki  bu  qarzlar  Markaziy  bankning  boshqa  banklar  mablag„-

lari jamlanib, saqlanadigan majburiy zaxiralar fondidan olinadi.