Ўзбeкистoн рeспубликaси oлий вa ўртa мaxсус тaълим вaзирлиги тoшкeнт aрxитeктурa қурилиш институти

 
Ҳалқали йиғма сув тармоқлар схемалари
: 
а 
ва
 
б 
– мос равишда йиғма 
тармоқнинг жойлашуви бўйича тизим охирида ва марказида; сув олиш 
иншоотининг ҳалқали (в) ва майдончали 
(г) 
жойлашуви; 
1-
сув олиш иншоотлари; 
2 – 
йиғма сув тармоқлари; 
3 
– задвижкалар; 
4 
– йиғма бўғин. 
Жуфт йиғма сув тармоқлар схемалари: 
а 
ва
 
б 
- йиғма бўғиннинг мос 
равишда ҳалқали ва марказий жойлашуви;
 1-
сув олиш иншоотлари; 
2 – 
йиғма сув 
тармоқлари;
 3 
– йиғма бўғин. 
Сув олиш кудуғи бурғулш ва геология талабларига мос равишда, телескопик 
конструкцияга (5.5-Расм) эга. Қудуқнинг энг қуйи қисми тиндиргич бўлиб хизмат 
қилади. Тиндиргич устида қудуқнинг сув қабул қилиш қисми – фильтр жойлашган, 
сувли қатламдан чиққан сув у орқали ишчи ҳудудга тушади. Қудуқнинг сув қабул 
қилиш қисмидан юқорироқда эксплуатацион ва обсад қувурлар колонналари 
жойлашган, улар, бир томондан, қудуқ деворларини қулашдан ушлаб туради, 
бошқа томондан эса –сув кўтариш қувурлари ва насосларини жойлаштириш учун 
хизмат қилади. Эксплуатацион колонна устида кондуктор жойлашган, у орқали 
ўтган қувурга бурғулаш жараёнида йўналиш беради. Кондуктор атрофида 
цементли ёки тупроқли қулф ўрнатилади, у обсад қувурларнинг оралиғидан 
юзадан сувлигоризонтни ифлосланишлардан ҳимоялайди. Қудуқларнинг юқори 
қисми оғзи ёки оголовка дейилади. Оголовка чуқурлигига кўра, ҳам павильонда, 
ҳам механик ва электрик ускуналар ўрнатилган қудуқда жойлашиши мумкин. 

---

9 
 
Сув олиш қудуқси
: 
1 
– қудуқ фильтри; 
2 
- эксплуатацион колонна;
 3 
– обсад 
қувурлар колоннаси; 
4 
- кондуктор; 5 – қудуқ оғзи(оголовкаси); 
6 
- павильон; 7 – 
цементли ёки тупроқли қулф; 
8 
– насосли (сув чиқарувчи) қувурлар; 
9 
– 
ботирилган электродвигателли насос; 
10 
- тиндиргич; // - сувнинг статик сатҳи. 
Бурғулангана қудуқларни ташкил қилиш – сувга эга горизонтлар тури, 
уларнинг 
чуқурлиги, 
бурғуланганланаётган 
жинслар 
тури, 
уларнинг 
тажовузкорлиги, қудуқ диаметрлари ва бурғулаш усулларига боғлиқ. Сув 
қудуқлари иншоотлари амалиётида қуйидаги бурғулаш усуллари кенг тарқалган: 
айланма тўғри ювишли, айланма тескари ювишли, айланма ҳаво пуркашли, 
зарба-канатли, реактив-турбинали ва аралаш. 
Зарба-канатли усул ғовакли ва тоғу-тошли жинсларда 150 м гача 
чуқурликдаги ва қудуқларнинг бошланғич диаметри 500 мм дан ортиқ бўлганда 
қудуқларни бурғулашда ишлатилади. Қудуқ деворлари узлуксиз ўра чуқурлиги 
бўйлаб қувурлар билан маҳкамланади. 
Айланма бурғулаш чуқурлик характери бўйича, ҳалқали ва яхлит ўралар 
бурғулашга бўлинади. Ҳалқасимон ўрали бурғулаш колонкали, яхлити – роторли 
деб номланади. Колонкали усул тоғ-тошли жинсларда қудуқлар диаметри 150-200 
мм гача ва бурғулаш чуқурлиги 150 м гача бўлганда қўлланилади. Катта диаметрли 
ва чуқурлиги 500-1000 м дан ортиқ бўлган қудуқларни бурғулаш учун реактив-
турбинали усул тавсия қилинади. Аралаш (зарба-канатли ва роторли) усул 
ғоваксимон тупроқли, босимсиз ва кучсиз босимли сув қабул қилиш 
горизонтларида 150 м дан ортиқ чуқурликдаги қудуқларни бурғулаш учун 
қўлланилади. Ювиш усули ўтилаётган грунтлар турига боғлиқ. Ювиш эритмалари 
сифатида сув ва тупроқсимон эритмалар ишлатилади. 

---

10 
Бурғулаш усулини танлашда фақатгина усулнинг технологиклиги ва ўтиш 
тезлиги эмас, балки ушбу ҳудудддаги жинсларнинг минимал деформациясини 
кафолатловчи шартларни таъминлаш ҳам хисобга олинади. 
Қудуқ, эксплуатацион сув олинаётган горизонтни ер юзасидан тушадиган 
ифлосланишлардан ва юқорироқда жойлашган сув қабул қилиш горизонтларидан 
сув киришидан ҳимоялаши ва умрбоқийлигини таъминлаши керак. Бурғулаш 
конструкциясининг оддий схемаси 5.6-Расмда келтирилган. Қудуқ обсад қувурлар 
1
билан маҳкамланади. Қувур сувга эга жинслар 
6
ётган юқори чегарагача 
туширилади. Обсад қувурга
кичикроқ диаметрли қувур 
2
туширилади, у сув 
ўтказмайдиган туб қатламга киритилади. Сўнгра қувур 
2
га махсус қулфли 
4
штанга ёрдамида фильтр 
3
туширилади, сўнгра қувур 
2
чиқарилади, фильтрли ва 
обсад қувурлар деворлари орасидаги тирқиш 
5 
герметизацияланади. Катта 
чуқурликка эга қудуқда (бурғулаш усулига кўра) бир диаметрдаги обсад қувур 
билан талаб қилинган белгига етиб бориш мумкин эмас. Бу ҳолатда, 
1
h
чуқурликка 
етган 
d
l
диаметрли обсад қувурга (5.7,а-Расм) кичикроқ диаметрли 
d
2
бошқа қувур 
h
2 
чуқурликка туширилади. Қувурнинг чуқурлашиши унинг ҳаракатига 
жинсларнинг қаршилиги ва технологик қарашлардан келиб чиқиб аниқланади. Бир 
диаметрли обсад қувурлар колоннаси босиб ўтган йўл колоннанинг чиқиши 
дейилади. 
Қудуқнинг янада чуқурлашувига кичикроқ 
d
диаметрли обсад қувурлар 
ёрдамида эришиш мумкин ва х.к. Обсад қувурларнинг аввалги ва кейинги 
колонналари диаметрлари орасидаги фарқ 50 мм дан кам бўлмаслиги керак. 
Колоннанинг чиқиши жинснинг гранулометрик таркиби ва бурғулаш усулига 
боғлиқ. Зарбли-канатли усулда у 30-50 м ни ташкил қилдади ва фақатгина 
барқарор жинслар учун 70-100 м га етиши мумкин. Роторли бурғулашда чиқиш 
300-500 м гача ортиши мумкин, бу қудуқ конструкциясини сезиларли 
соддалаштиради, қувурлар сарфини камайтиради ва бурғулаш жараёнини 
тезлаштиради. 
Расм.5.6 Кичик чуқурликка
эга қудуқни бурғулаш схемаси. 
5.7. Катта чуқурликка эга қудуқни 
бурғулаш схемаси 

---

11 
а-фильтр ўрнатилганча;
б-ўрнатилгандан сўнг 
Қудуқнинг телескопик ускунасида обсад қувурларни иқтисод қилиш 
мақсадида, қувурларнинг ички колонналарини кесиш амалга оширилади (5.7,б-
Расмга қаранг). Қудуқда қолган обсад қувурнинг юқори кесилмаси аввалги 
колонна пошнасидан 3 м дан ортиқ баландликда бўлиши керак. Кесилган қувурлар 
колоннасининг қолган қисми ва аввалги обсад қувурлар колоннаси орасидаги 
айланма бўшлиқ сальник ўрнатиб цемент билан тўлдирилади ёхуд сувалади 
Қудуқ билан иккита сувлигоризонтлардан ўтилганда, эксплуатация 
қилинмайдиган юқориси учи берк колонна билан ёпилиши зарур ва колонна 
водоупорга тиралиб туриши керак. Қудуқлар конструкцияси турли-туманлиги 
билан фарқланади. 
Қудуқларни 
мустаҳкамлаш 
учун 
муфтали 
пўлат 
обсад 
ва 
электропайвандланган қувурлар қўлланилади, чуқурлиги 
250 мм
гача бўлган 
қудуқлар учун – айрим ҳолларда, юқори маркали асбестоцемент қувурлар 
ишлатилади. 
Қудуқлардан сувни чиқариш учун турли сув кўтариш ускуналари 
ишлатилади. ЭЦВ типидаги насос ускуналар чуқурлиги 10-700 м ва ундан ортиқ 
қудуқларга ўрнатилади. Улар турли-туман гидрогеологик шароитларда қийшиқ 
қудуқларда ҳам ишлаши мумкин. Трансмиссион валли насос ускуналар чуқурлиги 
120 м гача бўлган қудуқлар учун ишлатилади, улар фақат вертикал қудуқларда 
ишлаши мумкин. Ҳисобий динамик сатҳи ер юзасидан 5-6 м дан ортиқ чуқурликда 
бўлмаган сувни горизонтал насослар билан тортиш мумкин. Қудуқлардан сувни 
кўтариш учун эрлифтлар ишлатилади, улар қийшиқ қудуқлардан сувни кўтариш, 
шунингдек, бошқа типдаги насослар учун ўрнатилган чегаралардан ортиқ 
миқдорларда механик аралашмаларга эга сувни чиқариб олиш имкониятига эга. 
Сув олиш қудуқлари устида – қудуқлар оголовкасини, электродвигателни, 
горизонтал марказдан қочма насос, ишга тушириш ва назорат-ўлчов 
аппаратуралари ускуналари ва автоматика ускуналарини жойлаштириш учун 
павильон қурилади. Бундан ташқари, уларда затворлар, тескари клапан, вантуз, 
текшириш учун сув олиш крани билан жиҳозланган босимли қувур қисмлари 
жойлашади. Ҳар бир қудуқ сув сарфи ўлчагичи билан жиҳозланади. 
Қудуқлар устидаги павильонлар ер ости ва ер усти типида бўлиши мумкин. 
Ер ости павильонлари одатда қуруқ грунтларда қурилади. Қурилиш ҳажмларини 
қисқартириш учун, улар икки камерали ва водопровод қудуқлари кўринишида 
бажарилади. 
Агарда сув олиш қудуқлари атрофдаги дарёларнинг тошқин сувлари билан 
қопланган жойларда жойлашган бўлса, у ҳолда павильонни максимал сувли 

---

12 
горизонтдан ошувчи баландликдаги асосда ёки тўғон ҳимоясида қурилади. 
Фильтрлар кўп жиҳатдан сув олиш иншооти ишининг ишончлилигини 
аниқлайди, чунки қудуқга сувнинг эркин келиши, узоқ вақт давомида 
қудуқларнинг 
барқарор 
ишлаши, 
минимал 
гидравлик 
йўқотишларда 
қумланишдан ҳимоя қилиш, унинг юзаси кольматажи ҳолатида эса, тиклаш 
чораларини ўтказиш имкониятини таъминлаши керак. Бундан ташқари, улар 
кимёвий ва электрокимёвий коррозияга қарши барқарор бўлиши керак.