Ўзбeкистoн рeспубликaси oлий вa ўртa мaxсус тaълим вaзирлиги тoшкeнт aрxитeктурa қурилиш институти

 
 
11-маруза. СУВ ОЛИШ ИНШООТЛАРИ ТЕХНОЛОГИК 
УСКУНАЛАРИ 

---

75 
Режа: 
1.
Сув олиш иншоотлари технологик ускуналари. 
2.
Кўтарма-транспорт ускуналари. 
 
Сув олиш иншоотлари технологик ускуналари – чиқиндиларни ушловчи 
панжаралар, сувни тозаловчи сеткалар, электродвигателли насослар, кўтариш-
транспорт ускуналари, электр ускуналари, сув олиш иншоотлари ускуналарини 
функциясини автоматик, телемеханик ёки маҳаллий бошқариш ва назорат қилиш 
учун ускуналар, иситиш-вентиляцион ускуналар, қувурсимон арматура, ҳамда сув 
қабул қилувчи тешиклар ва ўзи оқар сув тармоқларни ювиш учун ускуналарни ўз 
таркибига олади. 
Чиқиндиларни ушловчи панжаралар 
чиқиндилар (сув ўтлари, шохлар, 
шугольдалар) ни ушлаб қолиш учун мўлжалланган. Улар сув қабул қилувчилар 
тешикларида ўрнатилади. Панжаралар швеллер ёки бурчакли пўлатдан ва эни 
40-80 мм ва қалинлиги 6-10 мм бўлган полосали пўлат стерженлардан 
тайёрланган пайванд рамасидан иборат, у стерженлар орасидаги масофа 50- 60 
мм билан вертикал жойлаштирилган (5.46-Расм). Панжаралар кўпинча сув 
қабул қилувчининг ёнлама деворларида вертикал текисликда жойлаштирилади. 
Панжара стерженларини дарёдаги сув оқими йўналишига айрим бурчак остида, 
масалан 135
о
да жойлаштиришда, сувнинг кичикроқ тезликларида чиқинди ва 
шуганинг йиғилиши панжарани камроқ тиқилтиради. 5.47-Расмда сув 
қабул қилиш тешикларига сувни оқиш схемаси тасвирланган. 5.47,а-Расмда 
оқимларнинг кичикроқ бурчакли бурғуланганилишида стерженлар орасидаги 
сувнинг оқиши кўрсатилган; сувнинг оқиши текис юз беради ва айнан шунинг 
учун, панжара стерженлари орасидаги тешик кенглигидан катта ўлчамга эга 
о
да (5.47,б-Расм) 
стерженнинг юқори томонида валец ҳосил бўлади ва қуйи қисмда оқимнинг 
бурғуланганилиши юз беради. 
о
да сув ўпқони ҳудуди ортади ва қуйи 
стержен олдида оқимлар кўпроқ бурғуланганилади (5.47,в-Расм). Тезлик 
пульсацияси натижасида, сув ўпқони ҳудуди стерженлар орасида камроқ ёки 
кўпроқ ҳажмни эгаллайди. Қуйи стержендан оқувчи сувнинг айрим ҳажми ҳақида 
гапириш ҳам мумкин. Айнан шу оқиб чиқувчи сув чиқинди зарраларининг 
панжарада зич ушланишига тўсқинлик қилади ва тезлик пульсацияси натижасида, 
чиқинди ва шугольда йиғиндилари панжара бўйлаб ҳаракатланади ва дарё суви 
оқими билан оқиб кетади.

---

76 
Рис. 5.46. Решетки сороудерживающие для водоприемных отверстий размером 400x600, 600x800 
и 800x1000 мм 
Рис. 5.47. Схемы втекания в водоприёмные отверстия, оборудованные решетками 
 а 
- при < 90°; 
б 
- при = 90°; в - при 
135" 
Панжараларни чиқиндилардан тозалаш – уларни сувдан қабул қилишдан 
сўнг, қўлда тозаланади. Уларни сузувчи воситалар хаскаши билан ёки муздан 
тозалаш мумкин. Панжараларни ювиш учун зарурий ускуна кўзда тутилади. Сув 
қабул 
қилувчи 
тешикларда 
панжараларни 
ўрнатишда, 
швеллерли 
йўналтирувчилардан кўпроқ фойдаланилади. 
Сув қабул қилувчиларнинг чиқинди ушловчи панжаралари сувнинг тескари 
оқими ва тўлқинли импульслар (импульсли ювиш) билан ювилиши мумкин. 
Тескари овим билан ювишда, сувнинг 25-50 % га (олинувчи билан 
таққослаганда) оширилган сарфини узатиш керак. Бунинг учун, сув олиш 
иншоотида (5.39,а-Расмга қаранг) заҳира насос киритилади (иккита ишловчига) 
ва қирғоқли қудуқда ўтказувчи задвижка очилади; сўнгра ювилувчи ўзи оқар 
сув тармоқларда задвижка ёпилади ва сув тармоқ 10 даги насосли задвижка 
очилади. Учта ишловчи насосларда (йиғиндили узатиш 1.5 
Q
B
да) истеъмолчига 
узатишни 0,7 
Q
в
га қисқартириб, ювишни 0,8 
Q
B
да узатиш мумкин. Иккинчи сув 
тармоқда сув сарфи l,5 
Q
в да (сувнинг тўғри токли наносларида уни ювиш юз 

---

77 
беради) ундаги босим йўқотиши 9 мартага ортади ва меженда бундай ювиш 
режимини амалга ошириш мумкин эмас. 
Қисқа муддатда ювишга 0,6 О
в
ни, истеъмолчига эса 0,4
Q
B
ни (панжараларни 
ювишнинг кам давомийлигини ҳисобга олиб) узатиш мумкин. 5.39,а-Расмда ювиш 
учун ва ўчириб-ёқиш камерасидан сув тармоқ 11 бўйича сув узатиш варианти 
келтирилган. 
Тўлқинли импульслар билан панжараларни ювиш (импульсли ювиш) босимли 
коммуникациялардан сув сарфини талаб қилмайди ва икки секцияли сув олиш 
иншоотининг амалдаги секцияси бўйича, 
Q
га яқин сув сарфи узатилиши мумкин. 
Импульсли ювиш учун қирғоқдаги сув олиш иншоотида диаметри 
D
бўлган вакуум-
устунлар жойлаштирилади, улар задвижкалардан аввал ўзи оқар сув тармоқларга 
уланади (5.48-Расм). Устунларнинг юқори қисмида заглужкага диаметр
d
бўлган 
задвижка ва ҳаво киритиш учун клапан бирлаштирилади. Устундаги ҳаво вакуум-
насос билан тортилади ва устундаги сув сатҳи z
1
= Р
вак
/ ρg баландликка кўтарилади. 
Ўзи оқар сув тармоқдаги задвижка ёпилади ва клапан очилади; ҳаво устунга келиб 
тушади, ундаги сув сатҳи эса, тез камаяди. Устун ва сув тармоқдаги сув оқими 
тезлиги нолдан 
v
max
қийматгача ортади. Сув сатҳи нолдан пастдаги 
z
2
баландликда 
тўхтайди, сўнгра сув устунга қайтиб оқади ва 
z
2
баландликда тўхтайди, шу билан 
суюқликнинг 
Т
давомийликка эга тебранма ҳаракати биринчи даври тугайди. 
Гидравлик ишқаланиш натижаси 
z
3
< 
z
2
< 
z
1
. Сўнгра суюқликнинг яна бир неча 
ўчувчи тебранишлари юз беради.