Ўзбeкистoн рeспубликaси oлий вa ўртa мaxсус тaълим вaзирлиги тoшкeнт aрxитeктурa қурилиш институти

5.13-Расм. Қудуқ дебитини бошқариш масалаларини ечишнинг график 
усули 
 
Графикда (5.12-Расм) шунингдек, қудуқга ўрнатилиши кўзда тутилган 
насоснинг 
Q
-H характеристикаси (эгри чизиқ 4) кўрсатилган. Унинг эгри чизиқ 3 

---

25 
билан кесишиши, 
Q
р
ва 
Н
р
координатали насосни ишчи нуқтасини беради (бу ерда: 
Q
р
- насос узатаётган ҳақиқий сув миқдори ва 
Н
р
 
- шундай миқдордаги сув 
узатишда насос ҳосил қилган босим). Шу билар бир вақтда, қудуқдаги 
S
р
ва сув 
тармоқдаги 
в
h

катталиклар аниқланган. 
Аксарият ҳолларда мавжуд сортаментдан қудуқнинг талаб қилинган 
Q
т
ёки 
H
т
қийматларига аниқ мос келувчи ишчи нуқтали насосни танлаш имконияти 
бўлмайди. Шунинг учун, амалиётда насослар босим бўйича заҳира билан танланади 
ва улар узатаётган сув миқдори бошқарилади. Бундай бошқариш, одатда босимли 
қувурда ўрнатилган задвижкалар ёрдамида; айрим ҳолларда – насоснинг ишчи 
ғилдираклари сонини ўзгартириш йўли билан амалга оширилади. 
Насослар узатаётган сув миқдори – қудуқнинг сув тармоғига бирлашувчи босим 
қувурида дроссел шайбасини ўрнатиш билан амалга оширилган ҳолда ускуна ФИК и 
кескин пасаяди ва қуйидагини ташкил қилади: 


)
/
(
1
н
н
у
H
z




, 
бу ерда:
 
у

- 
берилган 
Q
насоса
да 
Q
-H графикдан олинган ускуна ФИК и; 
н
H
- 
сув тармоғидаги босим йўқолиши 
в
h

ни ҳисобга олган ҳолда,
узатилаётган сув сарфи 
Q
за мос насос босими; 
н
z
 
- 
дросселлаш миқдори. 
Шунинг учун, бундай бошқариш усули самарадор бўлмаганлиги сабабли, узоқ 
муддатга тавсия қилинмайди, айниқса, 
н
z
катталиклар улкан (
н
н
H
z


) бўлган 
ҳолатда, бу ерда: 
 
н
H

- насоснинг битта ишчи ғилдираги ҳосил қилаётган босим.
z
н
> 
н
H

бўлганда насос ускуналар узатаётган сув миқдорини ишчи 
ғилдираклар сонини ўзгартириш билан бошқариш керак. Насосдан ечиб олиниши 
керак бўлган ғилдираклар сони 
n
=z
н
/
н
H

ифода билан аниқланиб, 
п
энг яқин 
бутун қийматгача яхлитланади. 
Агарда z
н
>
n
н
H

бўлган ҳолатда, насоснинг етказиб бериши лозим бўлган сув 
миқдорини ишчи ғилдираклар сонини ўзгартириш билан бир вақтда, босим 
чизиғида дроссель ўрнатиш билан амалга оширилади. Бунда дросселланувчи босим 
катталиги қуйидагини ташкил қилади: 
н
н
н
H
n
z
z




. 
Шарт бўйича, резервуарга сувни
Q
т
миқдорда узатишни таъминлаш талаб 
қилинган бўлсин, бунда 
Q
т
< 
Q
р
. Бу сарфга 5.12-Расмдаги бирлашган графикда 
Q
т
ва 
H
т
координатали нуқта В мос келади.