Ўзбeкистoн рeспубликaси oлий вa ўртa мaxсус тaълим вaзирлиги тoшкeнт aрxитeктурa қурилиш институти

 
h
e
 
- грунт оқимининг табиий қуввати;
R 
= 
R
0
 +

- гидрогеологик шартлар ва сув олиш иншооти турига боғлиқ 
бўлган фильтрацион қаршилик (бу ерда:
R
o
 
– қудуқ 
жойлашган нуқтадаги 
R
гидравлик қаршилик);

-
қудуқнинг фильтрацион номукаммаллигини ҳисобга олувчи 

---

18 
қўшимча қаршилик; 
Q
о
/Q 
- 
 
кўриб чиқилаётган қудуқ сарфи 
Q
o
нинг сув олиш 
иншоотининг умумий сарфи
 Q 
га муносабати.
 
R
, 
R
o
 
ва 

катталиклар гидрогеологик ҳолатнинг фақат у ёки бу даражада 
детализациясида аниқланиши мумкин. 
Ҳисоб-китоб схемаларини қуришда, сувли қатлам (сувли қатламлар тизими, 
мажмуаси) ҳам табиий шароитларда, ҳам сув олиш иншоотларининг
эксплуатацияси шароитларида, аниқ ташқи чегараларга эга ягона жисмоний 
соҳани ифодалашидан келиб чиқилади. 
Ф.М. Бочевер ва Н.Н. Веригинларнинг фундаментал ишлари бу шартларни 
аниқлашга бағишланган. Шартлар геологик тузилма, сувли қатламларнинг 
тузилиши ва хусусиятлари, ҳамда ер ости сувлари заҳирасини тўлдириш 
манбаларини ўз ичига олади. У ёки бу схемани танлаш тадқиқотлар натижасида 
олинган, ёки яқин атрофда жойлашган ўхшаш қудуқларни гидрогеологик 
маълумотлари асосида амалга оширилади. Танланган схемага мос равишда, 
қаршиликларни ҳисоблашда у ёки бу ҳисобий боғлиқликлар қўлланилади. 
5.2-Жадвалда ўрнатилган фильтрация шароитида мукаммал дарёлар яқинида, 
турли сув олиш иншоотлари ишлаган вақтда гидравлик қаршиликларни аниқлаш 
учун айрим ҳисоб-китоб боғлиқликлари келтирилган. Мукаммал дарёлар деб, дарё 
сувларининг фильтрациясига тўсқинлик қилувчи илсимон ёки кольматир 
материали бўлмаган катта кенгликка эга дарёларга айтилади. 
Артезиан бассейнлар сувли қатламларнинг қаватли тузилмаси билан 
характерланади. Сувни яхши ўтказувчан сувли қатламлар сув ўтказмайдиган ва 
кам ўтказувчан қатламлар билан бирин-кетин жойлашган бўлади. Бу бассейнлар 
учун қуйидаги ҳисоб-китоб схемалари кўриб чиқилади: изоляцияланган майдони 
бўйича чегараланмаган сувли горизонтлар ва кесим бўйича қатлам-қатлам 
жойлашган сувли горизонтлар. Изоляцияланган чегараланмаган қатламлар ер ости 
сувларидан таъминланувчи ташқи манбаларнинг йўқлиги билан характерланади. 
Бундай сув олиш иншоатларидан фойдаланилганда ер ости сувларининг сатхи 
доимий равишда пасаяди. Бундай сув олиш иншоотлари эксплуатацияси депрессия 
воронкаларининг ҳосил бўлиши билан кузатилади, улар жуда улкан майдонларни 
эгаллайди. Бу шароитларда, лойиҳаланаётган сув олиш иншоотларининг мавжуд 
сув олиш иншоотларига таъсирини ҳисобга олиш зарур. 
Сув олиш иншоотларининг изоляцияланган чегараланмаган қатламларда 
ишлашида гидравлик қаршилик 
R
о
ни аниқлаш учун асосий
ҳисоб-китоб 
боғлиқликлари 5.3-Жадвалда келтирилган. 

---

19 
Тип водозабора Схема водазабора Сопротивление 
Бу боғлиқликлар қудуқнинг шартли таъсир радиусини ўз ичига олади: 
at
r
в
5
,
1

, бу ерда: 
а = km/м 
– ўрнатилмаган ҳаракатда ер ости сувлари босимини 
қайта тақсимлаш тезлигини характерловчи пьезоўтказувчанлик коэффициенти (бу 
ерда:
к 
– тажриба йўли билан аниқланган фильтрация коэффициенти;
т 
– қатлам 
қуввати; 

- босимли қатламнинг сув бериш коэффициенти; t – ер ости 
сувларининг пасайиш давомийлиги). Сувни яхши ўтказувчан зич жинслар ва 
яримжинслардаги босимли кам минераллашган сувлар учун 
а
одатда 10
4
- 10
6
м
2
/сут ни, кам сув ўтказувчан майда донали (бўш) жинсларда эса, 10
3
-10
5
м
2
/сут 
ташкил қилади.
Пьезоўтказувчанлик коэффициентининг аниқ қиймати қудуқлар 
сув олиниши ва эксплуатацияси давридаги маълумотлар бўйича аниқланади. 
Қатламли, сувли қатламларда ер ости сувлари заҳиралари ўтказувчанлик 
ҳусусияти кичик бўлган қўшни қатламларнинг туби ва томидан сизиб ўтиши 
натижасида шаклланиб боради. Бу сув олиш иншоотлари иш режими белгилаб 
берилмаган. Лекин тўлдирувчи қатламлардаги сувнинг катта заҳираси бўлганда ва 
сувнинг эксплуатация қатламига интенсив оқиб ўтиши натижасида сув олиш 
иншоотидаги сув сатҳининг пасайиши барқарорлашиши мумкин. Икки қатламли 

---

20 
қатламларда гидравлик қаршилик 
К
о
ни аниқлаш учун ҳисоб-китоб боғлиқликлари
5.4-Жадвалда келтирилган. У юқори қатлами таркибида сув эркин юзага ва жуда 
кучсиз ўтказувчанликка (k
0
«k)
, ва сезиларли сув қабул қилиш (

»

*
) 
хусусиятига эга бўлган ҳолатга тегишлидир. Қуйи эксплуатация қатлами эса яхши 
ўтказувчан жинслардан ташкил топган. Бу схема унчалик чуқур бўлмаган артезиан 
сувли қатламлар учун характерлидир. Ер ости сувларининг бошқача жойлашуви 
шартлари учун ҳам, ўхшаш боғлиқликлар мавжуд. 
Юқорида айтиб ўтилганидек, сув олиш иншоотларини ҳисоблашда, қудуқ 
билан сувли қатламни очиш даражасига боғлиқ равишда қўшимча фильтрацион 
қаршилик

ни ҳисобга олиш зарур. Коэффициент

нинг сонли қиймати 
т/ r
0
 
ва 
l
ф
/
m
параметрларга боғлиқ, бу ерда:
m
– сувли горизонт қуввати; 
r
0
- қудуқ 
радиуси; 
I
ф
 
- фильтр узунлиги. Босимсиз сувлар учун
 т 

 h
e
 
- 
S
o
/ 2,
1
ф
 
= 
I
н
ф
.
 
- 
S
0
/2, 
бу ерда:
 h
e
– босимсиз оқимнинг бошланғич қуввати; 
S
0
- қудуқдаги сув сатҳининг 
пасайиши;
I
н
ф
.
 
- сувга кўмилмаган фильтрнинг умумий узунлиги. 

қаршиликнинг сонли қийматлари 5.5-Жадвалда келтирилган.