Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

 
7.9. Портланцемент ишлаб чиқариш 
Портланцемент ишлаб чиқаришни икки хил усули мавжуд - хўл ва 
қуруқ. 
Хўл усулда хомашёлар майдалангандан сўнг, уларни тегирмонларда сув 
билан бирга туйилади. Бунда таркибида 35...45% сув бўлган оқувчан масса - 
шлам ҳосил бўлади. Кейин куйдириб цемент клинкери олинади.Қуруқ усулда 
эса хомашё қуритилади, сўнг куйдирилади. 
Қуруқ усулда пишириш хўл усулга қараганда ёқилғи 30....40% кам 
сарфланади. Цемент ишлаб чиқаришда, маълумки цемент нархини 28-30% 
ёқилғи нархи ташкил қилади.
Хом ашёни тайёрлаш. Ўзбекистонда қуруқ усулда портландцемент 
ишлаб чиқариш илк бор Навоий цемент заводида йўлга қўйилди.
Портландцементни ишлаб чиқаришнинг хўл усул технологияси 
республикада кенг тарқалган. 
Тайёрланган хомашё айланма хумдонларда куйдирилади, унинг ички 
юзаси ўтга чидамли ашё билан қонланган. Цилиндр шаклидаги хумдоннинг 
узунлиги 185...230 м, диаметри 5-7 м. Айланма хумдон махсус таянчларга бир 
томонга нишаб (4
о
) қилиб ўрнатилади. Айланиш тезлиги дақиқасига 1-2,5 
мартага тенг. 

---

Хом ашё намлиги 34-40% бўлган шлам хумдоннинг юқори қисмига 
тушади. Унинг нишаб томонидан эса босим остида иссиқлик манбаи аланга 
юборилади. Хумдоннинг тўхтовсиз айланиши ҳисобига хомашё аста-секин 
юқори ҳарорат томон силжийди ва қуйдаги физик-кимёвий жараёнлар рўй 
беради: 
- 
70...200
о
С ҳароратда хомашё қурийди; 
- 
200...700
о
С ҳароратда хомашёдаги органик аралашмалар ёнади; 
- 
700...1100
о
С ҳароратда магний карбонатлар CaO, MgO,ва CО
2
ларга 
ажралади ва паст асосли силикатлар -2CaO*SiO
2
, калций алюминат ва калций 
феррит 2CaO*Fe
2
O
4
лар ҳосил бўлади; 
- 
1100...1300
о
С ҳароратда учкалцийли алюминат 3CaO*Al
2
O
3, 
тўрт 
калцийли алюмоферрит 4CaO*Al
2
O
3*
Fe
2
O
4
, ҳосил бўлади; 
- 
1300...1450
о
С ҳароратда аралашма бир оз эрийди ва клинкернинг 
асосий минерали 3CaO*SiO
2
ни ҳосил бўлади ва совиш жараёни бошланади ва 
цемент клинкери хосил бўлади. Клинкер омборларда (1...2 ҳафта) 
сақлангандан сўнг, унга икки молекула сувли гипс қўшиб майдалаб туйилади. 
Ҳосил бўлган тайёр портландцементни сақлаш учун силосларга ва қурилиш 
иншоотларига жўнатилади. 
Қуруқ усулда портландцемент ишлаб чиқаришда кукун хомашё 
циклонли қуритгичларга келиб тушади, у ердан чиқаётган иссиқ газлар билан 
куйдирилади 
ва 
декарбонизаторга 
жўнатилади.Таркибдаги 
СаСО
3
ажралгандан сўнг айланма хумдонга узатилади ва клинкер ҳосил бўлиш 
жараёни давом этади. 
Қотиши. Цементни сув билан обдон қориштиргандан кейин унда 
гидролизланиш (сувда парчаланиш) ва гидратацияланиш деб аталувчи 
мураккаб физик-кимёвий ўзгаришлар бошланади.
Академик А.А. Байков цементнинг қотиш жараёнини учта – эриш даври, 
коллоид ҳолатга ўтиш даври ва кристалланиш даврларига бўлди. Охиргиси 
цемент хамири мустаҳкамлигининг ўсиши билан ифодаланади. 
Цемент аниқ миқдордаги сув (цемент оғирлигига кўра 25-30%) билан 
кимёвий бирикиш хусусиятига эга. Ҳамма қолган сув эркин суюқ ҳолатда 
қолади ва цемент тоши таркибида майда-майда ғоваклар ҳосил бўлади, бу эса 
цемент тошини мустаҳкамлигини ва чидамлилигини пасайишига олиб келади. 
Бироқ, вақт ўтиши жараёнида мустаҳкамликни ортиши секинлашади. 
Шунинг учун цементни мусахкамлигини ёки маркасини 28 кун қотгандан 
кейингина аниқланади. 

---