Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

2. Нерв системаси ва унинг ўргатишдаги аҳамияти
Итларда оғзига гўшт солиш билан оғиз бўшлиғида рефлексли сўлак ва бошқа ҳазм қилувчи суюқликлар ажрала бошлайди. Бирданига ёқилган ёруғ чироқ кўзни юмишга мажбурлайди. Бу рефлекслар ҳайвонларда туғма бўлади ёки бу рефлекслар шартсиз рефлекслар дейилади, чунки бу рефлекс содир бўлиши учун ҳеч қандай қўшимча шартлар кераги йўқ.
Шартсиз рефлекслар ташқи муҳит ва организмнинг ичидаги қўзғатувчилар (очлик, чанқоқ, жинсий алоқа ва ҳ.к.) таъсири натижасида содир бўлади.
Пайдо бўлишига қараб улар оддий ва мураккаб шартсиз рефлексларга бўлинади. Оддий тўғри реакцияларга кўз қорачиғининг қисқариши, акс этиш ва ҳоказолар киради. Мураккаб туғма шартсиз рефлекслар ичига кўпгина майда оддий туғма шартсиз рефлекслар киради. Масалан, бутун организмнинг ҳаракатланиши (итнинг югуриши). Шунинг учун шартсиз рефлексларнинг оддий ва мураккабларга бўлиниши нисбий ҳисобланади.
Ҳайвонларнинг хулқи ва ҳаёти кўпгина озиқ-овқат, ҳимояланиш ва бошқа шартсиз рефлекслар билан белгиланади.
Туғма рефлекслар билан белгиланган ҳайвонларнинг хулқи инстинктив дейилади.
Инстинкт (туғма ҳис) – бу мураккаб шартсиз рефлекс бўлиб, ҳамма инстинктлар овқат, ҳаво олиш, ҳимояланиш, наслини тарбиялашга қаратилган. Буларнинг ҳаммаси доимийлик мақсадга мувофиқлик билан таърифланади. Лекин ўргатишда ўзига хос индивидуал томонлари ҳам бор. Битта ота-онадан туғилган, битта эгадан тарбия олган хизмат (ёки овчи) итлар бири осон, бири қийин ўргатилади.
Шартсиз рефлекслар, шу жумладан инстинктлар организмнинг ўзгармас шартларга мослашишини таъминлайди. Лекин фақат шартсиз рефлекслар ҳайвонларни мураккаб ва ўзгарувчан шароитларда яшашини таъминлай олмайди. Бундай шароитларда муҳит муносабати шартли рефлекслар билан амалга оширилади.
Инстинктлар иккита гуруҳга бўлинади: ҳайвоннинг умрини асраб қоладиган инстинктлар (озиқланиш, ҳимояланиш, аниқлаш) ва ўзини насл турини асраш (жинси ва ота-оналик).
Инстинктлар наслдан-наслга ўтади, лекин уларнинг юзага чиқарилишининг шакли, даражаси ва муҳитнинг ташқи таъсири ҳамда организмининг физиологик ҳолатига боғлиқ. Демак, одатланиш инстинктларига сезиларли ўзгаришлар киритади.
Шартли рефлексларни ишлаб чиқариш усулидан фойдаланиб инстинктларни “тўғрилаш” мумкин. Эски инстинктлар йўқолиши ва янги инстинктлар ривожланиши ҳаётнинг янги шартлари билан яқин боғланган ёки инсон томонидан итга қўйилган янги талаблар билан боғланган.