Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

SUV MUHITIDA BIOTSENOZLARNI ZARARLANTIRUVCHILAR
QOPLAMALAR YOKI BIOZARARLANTIRUVCHILARCHILAR
Qoplamalar – bu qattiq substratda yoki muhitda yashovchi jonivorlar va opsimliklarning yig’indisidir. Koppincha unda yopishgan organizmlar yashaydi, ular orasida harakatlanuvchilar ham boplib, ushbu organizmlardan oziqa va yashirinuvchi muhit sifatida foydalanadilar. Antropogen koplamalar tabiiy koplamalardan deyarli hech farq qilmaydi. Topg’ri, kemalar ostida mopylovdor qisqichbaqalarning bir necha yangi turlarini olimlar qayd qilgan. Biroq, ushbu guruh tropik rayonlarda sust oprganilganligidan darak beradi. Bu turlar tabiiy muhit substratlari orasida opz ajdodlariga ega. Inson suv muhitini juda yaqinda opzlashtira boshladi va shu sababli antropogen substratlarda 1-2 asr orasida yangi turlar hosil boplmaydi.

Qoplamalar barcha suv tiplarida ham dengiz va hamda toza suv muhitida, har qanday chuqurliklarda qattiq substrat muhiti boplgan turli-tuman biotoplarda uchraydi. Ammo suvning tarkibi, uning harakat tezligi, yorug’ligi, ifloslanishi va boshqa omillar qoplamalarning turlar tarkibiga tahsir etadi. Dengizlar, shopr, shoprroq va chuchuk suv qoplama organizmlari kopp hollarda turli - tumandir. Oziqaning miqdori- birinchidan qoplama organizmlarning tarkibiga qaraganda, ularning serobligiga kopproq tahsir etadi.

Qoplama – biozararlovchilar insoniyatga katta zarar keltirdi, ular kemalarning yurish tezligini 50% gacha kamaytirishi mumkin, suvdagi metallarni korroziyasini-zanglashini va betonlarning yemirilishini kuchaytiradi. Korxonalarda suv optqazuvchi oraliq quvurlar ichki hajmini kichraytiradi. Kemalar topxtaydigan estakad va qoziqoyoq arqonlarida qoplamalarning opsishi ular diametrini 10-20 sm oshirmog’i mumkin, natijada ular hajmini kengaytirishga va g’oyat katta miqdordagi ortiqcha metall va beton sarflashga olib keladi.

Mina, buya va boshqa suzivchi obhektlarda qoplamalar opsishi tufayli ularning massasi shunchalik kattalashadiki, ular chuqur suvga chopkib, opz harakatlarini topxtatadilar. Suvda uzoq muddatda qopyilgan asboblarda ham qoplamalar opsishi tufayli, ularning ishiga tahsir koprsatadi.

Baliqchilarning toprlari haftalab yoki bir kunda qoplagichlar bilan shunday og’irlashishi mumkinki, natijada toprlarni koptarish og’irlashadi yoki ularni butunlay chopktiradi, baliqchilar toprlarni koptarishda og’ir ahvolga tushadilar, ayrim hollarda qisqichbaqalar balyanuslarning optkir qismiga tegib, hatto qopllarini jarohatlashlari ham mumkin.

Bizning hududda dengizlarning yopqligi (hozirgi kunda Orol dengizida qatnovchi kemalar mavjud emas) sababli qoplovchi organizmlar xususida mahlumot yopq.

Biroq ushbuni aytish oprinliki, bizda shoprroq va chuchuk suvlarda Sirdaryo va Amudaryoning sekin oqar Orol oldi hududlarida qoplamachilar uchraydi. Xususan Orol oldi hududlaridagi delgptalardagi kopllar, daryolarning suvlarida va Orol suvining chuqur boplmagan rayonlarida ikki pallali mollyuskalarning dreyssenidlar – Dreissenidae oilasi kenja turlari yashaydi. Ular quyidagilar – Dreissena polymorpha aralensis, D.p.obtusicarinata (Starobogatov, 1974; Izzatullaev, 1987) (rasm.1). Bu ikki pallali mollyuskalar topp-topp boplib, suv qoplamalari hosil qiladilar.

(2 rasm). Ayrim vaqtlarda bu topdalarda chiganoqlarning soni yuz donadan oshishi mumkin. V.I.Jadinning (1952) takidlashicha, bunday katta tudalarda mollyuskalar orasida tur ichida yordam kuzatiladi.

Bu mollyuskalarning Orol oldi xududlarida kurilgan topg’onlarda koplamalar xosil kilishi kuzatiladi va shu sababli, ular topg’onlarga sezilarli darajada zarar keltirishi mumkin. CHuchuk suv qoplamachilariga dreysenidlardan tashqari paypaslagichlar tipiga mansub, mshankalar (ular bizning hududda paleozoy erasida kopp boplgan), sodda hayvonlar, bulutlar, suv optlari, zamburug’lar va boshqa turli-tuman organizmlar guruhi-oligoxetalar, xironomidlar va buloqchilarning lichinkalari uchraydi. Dreyssenalardan hosil boplgan qoplamalar, ayrimda opn va 50-60 g/m² yetishi aniqlangan.

Asosiy qoplovchilar – o’troq organizmlar, ikkilamchilari – harakatlanuvchilardir. Turli sharoitlarda hilma- xil turlar va ularning guruhlari ustunlik qiladi. Qoplovchilar hayvonot olamining barcha tiplarida va qator suv optlari tiplarida ham uchraydilar. Makro qoplovchilarining antropogen substratda turlari aniqlangan. Hozirgi kunda ularning 3000 dan ortiq turlari mahlum, tabiatda esa ularning jami soni 20000 dan ortiq deb taxmin qilinadi. Qoplovchilardan koppincha evribiont, yahni turli tuman sharoitlarda yashovchilari xavfli hisoblanadi. CHunki, ular juda keng tarqalgan va odatda katta biomassa hosil qiladi va qoida bopyicha qoplovchilardan himoya qilishda chidamlidir.