Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Jamoalar ichida organizmlarning munosabati.

Qoplamachilar mexanizmi.
Biz yuqorida koprib optilgan, qoplamachilarning tarkibi muhit sharoitiga qarab opzgarib tursada, uning rivojlanishi aniq qonunlarga bopysinadi. Dastlab bakteriyalar va tuban suv optlaridan tuzilgan birlamchi parda hosil bopladi.

Birlamchi pardaning rivojlanishi 2 bosqichda ropy beradi: oldin bakteriyalar joylashadilar, u vaqtda diatom suv optlarining soni kam bopladi, sopngra ushbu suv optlaridan parda yuzaga keladi.

Yu.A.Gorbenkoning (1977) mahlumotlariga asosan bakteriyalarning soni, tirik va oplik diatomli planktonlar, chirindi qoldiqlari va ularning metabolitlar bilan oziqlanishiga bog’liq, shuning bilan bir qatorda suvni oprab turgan organik moddalarning erigan miqdoriga ham bog’liqdir.

Tajribalar shuni koprsatganki koppchilik qoplamachilar (balyanusq, spirorbisq va b.) parda bilan qoplangan satxga chopkishni afzal kopradilar. Faqat ayrim organizmlar koppincha pardasiz satxga chopkib oprnashadilar. Ayrim hollarda organik pardalar shisha va plastinka ustiga oprnashishga bir xilda tahsir koprsatmaydi.

plenka orqali zahar qoplama opsishini himoyalash masalasiga kelsak, yupqa shilimshiq parda zaxarni opziga topplab, makroqoplamalarning oprnashishiga topsqinlik qiladi, bu holda qalin parda zaxarlarni singib kirishiga topsqinlik qilib va ularning opsishiga qarshilik koprsatadi.

Umuman qoplamalar jamoalari orasida organizmlarning munosabati juda murakkab. Hatto unga yaqin qoplamalar hosil qiluvchi turlar orasida 40 dan ortiq topik va trofik aloqalar kuzatiladi. Masalan, gidroidlar uchun topg’ridan-topg’ri diatom planktonlarining oplik qoldiqlari va suvning nordonligi rN, karbonotlarning O₂ tarkibiga, haroratga va suvdagi SO₂ va uning aksi, organik moddalarning eriganligi va suvdagi SO₂ bevosita bog’liq (Gorbenko i dr., 1977). Yana shunday holatlar mahlumki, qattiq gruntda oprin uchun kurashda kolonial turlar yakka turlarni siqib chiqaradi, chunki ularning koppayishi substratda egallagan maydonni kengaytiradi va bundan tashqari, ular epibiontga nisbatan kam chidamlidir.

Turlar orasidagi konkurentsiyadan tashqari yirtqichlik katta ahamiyatga ega. Qoplamalarning kopplab harakatlanuvchi organizmlarning optroqlari bilan oziqlanadi va shu bilan jamoaning rivojlanishiga opzgarishlar kiritadi.

CHuchuk suvlar-kopllarda daryolarning qaerlari bopylarida ham qoplamalar bilan oziqlanuvchi topda-topda baliqlarni uchratish mumkin. Ular koppincha harakatlanuvchi turlarni - qisqichbaqalar, polixetlar, gammaridlar va boshqalari ayrim optroq turlar bilan ham oziqlanadi. SHunday qilib, ular nafaqat qoplamalarning kopplab sonini kamaytiradi, balki suktsessiya jarayonini ham opzgartiradi.

Qoplama topdasining qarish jarayoni bilan turlar soni kamayadi.

p.Digertning (p.Dygert, 1981) tahkidlashicha rivojlanish stadiya indeksi va jamoaning yetilishiga (nafas olishning/ biomassasiga)- R/B munosabati misol bopla oladi. Ammo suktsessiya jarayonida indeksning opzgarish tezligi pasayadi va 8 oydan sopng qoplamaning rivojlanish jarayonini koprsatmaydi.

Qoplamalarning birinchi rivojlanish fazalari abitoik omillar bilan boshqariladi, keyingi fazalari esa, biotik omillar bilan. Bu hamma vaqt ham shunday boplavermaydi. Odatda klimaks kamdan-kam hollardagina uzoq davom etadi. Koppincha toplqinlar, inson tahsiri, yirtqichlar va boshqa omillar qoplamalarni butunlay yoki qisman yemiradi va qayta tiklanish dastlabki yoki oraliq fazalardan boshlanadi.

Qoplamalarda dominantlik uchun kurashning afzalliklari va turli-tuman xususiyatlari topg’risida Dj. Saterlend (1976), K.Anger (1978), Dj.Osman (1977) va boshqalar, turli organizmlar misolida dalillar keltiradilar.

Qoplamalarning rivojlanishida tirik substratning roli ham ahamiyat kasb etadi. Masalan suv optlarini ayrim mshankalar, polixetlar, mollyuskalardan planorbidlar (planorbidae-Armiger, Anisis avlodlari turlari) limneidlar (Lymnaeidae- Lymnaea bactriana, L. subdisjuncta) egallaydi, ammo boshqa turlar - L. auricularia, planorbis tangitarensis kabilar boplmaydi (Izzatullaev, 1987). Bu esa suv optlari tomonidan ektorinlarning ajratib chiqarishi bilan bog’liq boplsa ajab emas, chunki bu moddalar suv optlariga mahsus moslashgan ayrim turlarigina xos, boshqalariga qarshilik koprsatadi.

Kopplab qoplamachilar uchun uskunaning, masalan gidrostantsiya nasoslarini ishlatish amaliy ahamiyatga ega. Agar gidrostantsiya nasoslari qancha kopp ishlagan boplsa, yahni ularning qurilganiga 40-50 yil optgan boplsa, ular kopp qoplamalar bilan qoplanadi va uning aksi, nasoslar qancha yangi boplsa qoplamalari shuncha kam bopladi.

Optroq organizmlarning kopplab qoplamalar hosil qilishi, ularning topdalar hosil qilishiga bog’liq. Bu organizmlar, masalan Dreissena lar (Opzbekiston misolida) oldin qoplamaga-yopishgan katta chig’onoqlari ustiga maydalari yopishadi. (5 rasm). Bu juda katta ahamiyatga ega, chunki ular orasida juftlashish imkoniyati tug’iladi. Buning mexanizmi shundaki, birinchi yopishish chig’onoqlar organizmidan lichinkalar uchun “topdani yig’ish moddasi” ajralib chiqilsa ajab emas.

Ilgpichev va boshqalarning (1987) fikricha qisqichbaqalar topqimalarining kutikula proteynlari artropodin ajratib chiqaradi. Lichinkalar shular yordamida mopylovoyoq qisqichbaqalarning katta yoshdagilarini topib olib topdaga qopshiladi. Topda-topda boplib yig’ilish suv organizmlariga keng maydonlarni egallashga yordam beradi, bu esa gidrotexnik qurilmalarda qoplamalarning hosil qilishni tezlashtiradi.