Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Bazidomitsetlar boplimi – Basidomycota. Bu boplimga ham 30 000 tacha tur kiradi. Bu zamburug’larning xarakterli belgilari – mitseliy hujayralarga boplingan, dikariotik, kopp turlarning gifalarida “topqa” mavjudligi va bazidiosporalar vositasida amalga oshiriladigan jinsiy koppayishidir. Bazidiosporalar maxsus organlar – bazidiyalar – ustida (ekzogen usulda) paydo bopladi. Bitta bazidiya ustida odatda 4 ta, bahzi turlarda yoki bahzi hollarda 2 ta yoki 8 ta bazidiospora rivojlanadi. Bazidiosporalardan birlamchi gaploid mitseliy opsib chiqadi. Tezda bitta mitseliyning 2 ta hujayrasi (gomotallik turlarda) yoki ikkita mitseliyning bittadan hujayralari (geterotallik turlarda) qopshiladi, yangi paydo boplgan hujayra ichida yadrolari yaqinlashib, dikarion (juftlik) lar hosil qiladi. Bu hujayra opsib, undan dikariotik (hujayralari 1 juft yadroli) mitseliy rivojlanadi. Dikariotik mitseliy uzoq yashashi mumkin, misol uchun tirik va kesilgan daraxtlarning poya va shoxlarini zararlovchi bopqoq zamburug’larning mitseliylari bir necha yil yashaydi.

Dikariotik mitseliyda terminal hujayralar – bazidiyalar hosil bopladi; ularning 2 ta yadrosi qopshiladi (kariogamiya), sopngra meyoz va mitoz kuzatiladi. Bazidiya ustida sterigmalar hosil bopladi, har bir sterigma ustida bitta bazidiospora rivojlanadi. Bazidiyadan sterigmalar orqali har bir bazidiosporaga bitta yadro optadi. Kopp bazidiomitsetlarning bazidiyalari shakli, kattaligi, tusi va konsistentsiyasi har xil boplgan meva tanachalar ichida yoki ustida joylashadi.

Bazidiomitsetlarning jinssiz koppayishi kam uchraydi va konidiyalar (mitseliy fragmentatsiyasi vositasida paydo bopladigan artrokonidiyalar, oidiyalar, boshqa fragmentlar), xlamidosporalar, bahzan blastokonidiyalar orqali amalga oshadi.

Ishga yaroqli yog’och-taxta zararlanishida 10 tadan kopproq bazidiomitsetlar ishtirok qilishi mahlum. Ular kopprik, devor, elektr va telegraf simyog’ochlari, oranjereya, issiqxona, yertopla va har xil boshqa taxta qurilmalarida uchraydi. Eng keng tarqalgan yog’och biodestrukorlari qatoriga Coniophoraceae oilasiga mansub boplgan Coniophora puteana va Serpula lacrymans turlari kiradi. S. lacrymans uy zamburug’i yoki “yig’loqi zamburug’” nomi bilan mashhur, chunki u meva tanachasining ustiga suyuqlik (ekssudat) tomchilarini ajratib chiqaradi. Bu zamburug’ hujayralardagi tsellyulozani opzlashtiradi va barcha joylarda tarkibida yog’och-taxta boplgan qurilmalarni yemiradi. Uning ipsimon yoki pardasimon mitseliysi yog’ochning ichki va ustki qismlariga tez tarqaladi.

Yog’ochni polyporaceae oilasiga kiruvchi daraxtlarda yashovchi buqoq zamburug’lari ham faol yemiradi.

Bazidiomitset zamburug’larda mavjud boplgan fermentlar majmualarini hisobga olgan holda ular tsellyuloza yemiruvchi va lignin yemiruvchilarga boplinadi. Tahsiri har xil boplgani uchun ular yog’ochda har xil chirishlar qopzg’atadi. TSellyulozani yemirib, ligninni erkinlikka chiqaruchi zamburug’lar qopng’ir destruktiv chirish qopzg’atuvchilaridir. Bu zamburug’lar (Amyloporia xantha, Coriolus vaporarius) tahsirida yog’och, moprt, qopng’ir-qora tusli parchalarga uvalanib ketadi.

Lignin yemiruvchi zamburug’lar oq chirish qopzg’atadi, yog’och yumshoq, tolasimon shakl olib, yillik xalqalaridan boplinib ketadi.

Bahzi bazidiomitsetlar (Fomitopsis annosa) yog’ochning har ikki majmuasiga (tsellyuloza va lignin) tahsir qilib, chipor chirish qopzg’atadi.