Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таoлим вазирлиги Фарғона давлат университети Гуманитар факультети

Меҳнат муомаласининг турлари ва тартибга солиш механизми.

Адабиётларда меҳнат муомаласининг турлари турлича таснифланган бўлиб, улардан биттасини келтирамиз.

Таснифлаш асослари
Меҳнат муомаласи турлари
Муомала субъектлари
Якка тартибда, жамоа тарзида
Бошқа субъектлар билан ўзаро алоқанинг борлиги (йўқлиги)
Ўзаро алоқани назарда тутувчи, ўзаро алоқани назарда тутмайдиган
Ишлаб чиқариш функцияси
Ижро этиш, бошқариш
Аниқланиш даражаси
Қатoий аниқланган, ташаббускорлик
Қабул қилинган нормаларга мос келиш даражаси
Норматив, нормативлардан четга чиққан
Расмийлашиш даражаси
Расмий ҳужжатларда белгиланган, белгиланмаган
Сабабни асослаш хусусияти
Қадриятли, вазиятли
Ишлаб чиқариш натижалари ва оқибатлари
Ижобий, салбий
Муомалани амалга ошириш соҳаси
Хақиқий меҳнат жараёни, муносабатларни ишлаб чиқаришда ўрнатиш, меҳнат вазиятини яратиш
Муомаланинг анoанавийлик даражаси,
Қарор топган муомала турлари, вужудга келган турлари, шу жумладан
турли ижтимоий-иқтисодий ҳаракатларга жавоб шаклидаги турлар
Инсон тақдири нуқтаи назаридан натижалар ва оқибатлар
Меҳнат ҳаётининг исталган намуналарига мувофиқ, номувофиқ
Меҳнат потенциалини амалга ошириш даражаси
Меҳнат потенциалини амалга оширишнинг эришилган даражасини ўзгартиришни талаб қилувчи, унинг турли таркибий қисмларини сафарбар қилиш зарурлиги (ходим сифатларининг мажмуи сифатида).
Меҳнат потенциалини такрор ҳосил қилиш хусусияти.
Меҳнат потенциалини оддий такрор ҳосил қилиш, потенциалини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни талаб этиш.
Меҳнат муомаласининг турларини ушбу рўйхат билан чеклаш қийин. Одатда, меҳнат муомаласининг анoанавий ижобий турларини амалга ошириш даражасини аниқлаш учун социологик сўровномаларга ходимга қўйиладиган ишлаб чиқариш талабларини акс эттирувчи саволлар киритилади ва уларга жавоблар олинади. Улар ходимнинг „яхши" ёки „ёмон" ходимлиги хақида тасаввур беради. Масалан, ишчиларни социологик сўров жараёнида, одатда, қуйидаги асослар бўйича ижтимоий маoқулланган муомалага интилишини ва унинг намоён бўлиш фактини аниқлаш вазифаси қўйилади. Масалан: ишлаб чиқариш нормасини бажариш ва ошириб адо этиш; ўз иши ва маҳсулот сифатини ошириш; ихтирочилик ва кашфиётчилик фаолияти; ишлаб чиқариш технологияси талабларига аниқ риоя қилиш ва ҳоказо. Буларнинг ҳаммаси ижро этиш фаолиятининг турларидир. Ишчиларнинг бошқарув муомаласига уларнинг ишлаб чиқаришда ва уни мустақил бошқаришда, тажриба алмашиш ва шу кабиларда иштирок этишни киритадилар. Албатта, меҳнат муомаласига таoриф беришга синчиклаб ёндашиш талаб қилинади.
Маълумки, меҳнат муомаласи турли омиллар: ходимларнинг ижтимоий ва касбий тавсифлари, кенг маoнодаги иш шароитлари (шу жумладан, ишлаб чиқариш ва турмушдаги меҳнат шароитлари, меҳнатга ҳақ тўлаш ва ҳоказолар), нормалар ва қадриятлар, меҳнат сабаблари тизими таoсирида шаклланади. Меҳнат муомаласи кишиларнинг шахсий ва гуруҳий қизиқишлари билан йўлга солинади ҳамда уларнинг эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилади.