Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва

Гриффитис тажрибаси: 
Ўпка шамоллаши юқумли пневмония 
касаллигига сабаб бўладиган пневмакок Диплососсус пнеутониае бак-
терияларининг икки хили: махсус қобиққа ўралган (капсулали - С штамм) 
касал қўзғатувчи ва қобиқсиз (Р-штамм- капсуласиз) касал қўзғатмайдиган 

---

15 
штаммлар устида тажриба олиб борди. У соғлом сичқонларга шу 2 хил 
бактерияларни укол орқали киритади: 
И. Капсулали бактерияларни сичқон танасига укол орқали киритилганда, 
улар нобуд бўлади. 
сичқон касалланади ва нобуд бўлади 
Капсулали 
(касал қўзғатувчи) 
ИИ. Капсуласиз бактерияларни сичқон танасига киритилганда сичқон 
тирик қолади. 
сичқон соғлом 
Капсуласиз (касал қўзғатмайдиган) 
ИИИ. Қайнатилган капсулали бактериялар сичқонга киритилганда 
сичқон тирик қолади. 
сичқон соғлом 
Қайнатилган капсулали 
ИЙ. Қайнатилган капсулали ва капсуласиз бактериялар сичқонга 
бирга укол қилинганда сичқон ҳалок бўлади. 
сичқон касалланади ва нобуд бўлади 
капсулали капсуласиз
қайнатилган
Қайнатилган капсулали ва капсуласиз бактериялар сичқонга бирга укол 
орқали киритилганда касалланиш сабаби, улар ўзаро таъсир этиб капсулали 
бактериялар ўз хусусиятини тиклаб олган. Бунда ирсий моддани бир 
ҳужайрадан иккинчисига ўтиши-трансформасия содир бўлади. 
Қайнатилган бактерия ичидаги қандайдир модда касаллик қўзғатганини 
1944 йил америка генетиги О.Евери тажрибада тушунтириб берди. 
О.Эйвери 
тажрибаси. 
Пневмакок 
бактерияларнинг 
2 
хили 
стрептомисинга чидамли ва чидамсиз штаммлари устида тажриба олиб борди. 

---

16 
О.Евери тажрибаси бактерияларда қандай модда ирсий хусусиятни 
(трансформасияга сабаб бўлганини) ўзгартирганини аниқлаб берди. 
Лаборатория шароитида пробиркада стрептомисинга чидамли бактерияларни 
парчалаб, унинг ДНК моддаси ажратиб олинди. Олинган тоза ДНК чидамсиз 
бактериялар ўсаётган муҳитга ўтказилди ва кузатиб борилди. Кузатишлар 
шуни кўрсатадики, стрептомисинга чидамли бактериялар ДНК моддаси 
таъсирида, иккинчи пробиркада ўсаётган чидамсиз бактериялар штамми 
антибиотикка чидамли бўлиб қолган. О.Еверининг бу тажрибаси ДНК-ни 
ирсиятга тўғридан-тўғри алоқаси борлигини исботлади. Бу ҳодиса ирсият ва 
ўзгарувчанлик қонуниятларини молекуляр даражада ўрганишга асос солди. 
Стрептомисинга 
чидамли бактерия 
ДНК моддаси 

Чидамли бактерия ДНК 
си чидамсиз бактерияга 
қўшилган 

Ирсияти 
ўзгар-ган 
бактерия 
ҳосил бўлган 
Ирсий моддани бир бактерия штаммидан иккинчисига ўтказиш 
хусусияти трансдуксия ҳодисаси дейилади. ДНК ҳужайранинг асосий ирсий 
моддаси эканлиги кейинчалик бактериофаглар ҳаётини ўрганишда ҳам 
кузатилди. Бактерияни касаллантирувчи вируслар бактериофаглар (фаг) 
дейилади. Фаглар бактерия танасига ёпишиб олиб, унинг ичига ўзини ДНК 
моддасини киритади. Бактерия ичига кирган вирус ДНК-си ўзидан кўпаяди. 
Бактерия ДНК-си парчаланиб кетади ва ҳужайра ичида қолган вирус ДНК-си 
таъсирида бактерия ҳусусияти ўзгаради. Бактерия ичида кўпайган вируслар 
ташқарига чиқа бошлайди ва яна бошқа бактерияларни зарарлайди. Вирус 
бактерия ичидан чиқишда бактерия хромосомасини бир бўлакчасини ўзига 
бириктириб олиб бошқа ҳужайрага ҳам олиб ўтиши юз беради. Бу ҳодиса 
трансдуксия дейилади. 
3. Ирсиятнинг моддий асосларини ўрганиш барча тирик организмларда 
ДНК борлигини кўрсатади, фақат айрим вируслар таркибида РНК учрайди. 
электрон микроскопида олинган микрофотографияда ДНК молекуласи узун 
ипсимон шаклда кўринади, уни парчаланишидан: азотли асос, углевод-
дезоксирибоза ва фосфор кислотаси ажралиб чиқади. ДНК молекуласида 
азотли асослардан 4 хил нуклеотидлар: аденин ва гуанин (пурин ҳосилалари), 
ситозин ва тимин(пиримидин ҳосилалари) қатнашади. Демак ДНК молекуласи 
кўп марта такрорланувчи элементар заррачалар - нуклеотидлардан иборат. 
Нуклеин кислота деган ном лотинча «нуклеус», яъни ядро сўзидан олинган 
бўлиб, улар ядрода топилган. Ҳужайра таркибида 2 хил нуклеин кислота ДНК 
ва РНК маълум бўлиб, ДНК деярли ҳужайра ядросида, РНК эса ядрода ҳам, 
ситоплазма таркибида ҳам учрайди. Нуклеин кислоталарнинг биологик 
аҳамияти муҳим бўлиб, улар ҳужайрада оқсилларни синтезланишида асосий 
вазифани бажаради. 

---

17 
Рибонуклеин кислота -РНК молекуласи ДНК га нисбатан икки марта 
кичик бўлиб 1 занжирдан иборат. Унинг таркиби ҳам ўхшаш бўлиб: азотли 
асос, углевод (рибоза) ва фосфор кислотасидан тузилган. РНК таркибида ҳам 
А, С, Г нуклеотидлари бўлиб, аммо тимин учрамайди, унинг ўрнида урасил -У 
бор. Ҳужайрада 3 хил РНК учрайди: ахборот-А-РНК,транспорт-Т-
РНК,рибосомал-Р-РНК. 
4) ДНК -нинг бир занжирдаги нуклеотидлар таркиби иккинчи занжирдаги 
нуклеотидлар таркибига қатъиян боғлиқ ва маълум тартибда жойлашади. Бир 
занжирда А жойлашган бўлса, унинг рўпарасида, иккинчи занжирда Т бўлади; 
бир занжирда Г жойлашган бўлса, иккинчи занжирда ҳамиша С бўлади. 
Шундай қилиб, А-Т ва Г-С жуфтида нуклеотидларнинг бири гўё иккинчисини 
тўлдиради. Бу тўлдириш принсипи ҳужайра бўлинганда янги ДНК 
молекулалари қандай синтезланишини тушуниб олишга ёрдам беради. 
Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ирсий ҳоссаларни она ҳужайрадан қиз 
ҳужайрага ўтиши янги ДНК молекуласини 2 ҳисса ортиши – репликациясига 
асосланади. Ҳужайра бўлинишидан олдин, ундаги ДНК молекулалари икки 
ҳисса ортади, яъни репликасия ҳодисаси рўй беради. Бунинг натижасида ДНК 
қўш спирали занжирида ёзилган ахборотга асосан ирсий белгиларни кейинги 
ҳужайраларга берилиши амалга ошади.