Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги

3.Меҳнат тушунчаси ва унинг роли. Ёлланма ходим ва 
мулк эгаси меҳнати 
 
Жамиятнинг моддий ва маънавий бойликларининг манбалари инсон
меҳнати ҳисобланади. Кишилик жамиятининг турли босқичларида меҳнат 
бойлик яратувчи, уни кўпайтирувчи муҳим ишлаб чиқариш омили бўлиб 
келган. Шунинг учун асрлар давомида меҳнат бойликнинг отаси дея, 
қадрланган ва улуғланган. Республикамизда мустақиллик йилларида 
меҳнат муносабатларига оид кўпгина меъёрий ҳужжатлар қабул қилинган 
бўлиб, шулардан, 1995 йил 21 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон 
Республикаси «Меҳнат Кодекси»нинг 1-боб 8-моддасида меҳнатнинг 
улуғворлиги тўғрисида шундай дейилган: «Ҳар бир шахснинг меҳнат 
ҳуқуқларини ҳимоя қилиш кафолатланади, бу ҳимоя меҳнат тўғрисидаги 
қонун ҳужжатларига риоя қилинишини текширувчи ва назорат қилувчи 
органлар, шунингдек меҳнат низоларини кўрувчи органлар томонидан 
амалга оширилади». Демак, меҳнат ва уни амалга оширувчи шахс доимо 
жамиятнинг диққат эътиборида бўлар экан. Бу борада, ҳақиқатда,
меҳнатни кишилик ҳаётининг асосий шарти эканлигини ва инсонннинг 
ўзининг ҳам камолотга етишуви меҳнат орқали амалга ошганлигини 
таъкидлаш жоиздир.
Меҳнат – бу инсонинг мақсадли фаолияти бўлиб, бу жараёнда у 
табиат предметларини ўзининг эҳтиёжларини қондириш учун 
мослаштиради ва ўзгартиради. Ўз кучини қўшгани ҳолда инсон, меҳнат 
қуролларидан фойдаланиб, табиат берган материалларни, кишиларнинг 
моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондирадиган моддий неъматларга, 
бойликларга айлантиради. Меҳнат жараёни, инсонинг иш жойида, унинг 
меҳнат фаолиятининг маълум натижаларига эришишга йўналтирилган
ҳаракатларининг тўпламини билдиради. Бу маънода "меҳнат жараёни" 
тушунчаси, "ишлаб чиқариш жараёни" тушунчасига нисбатан анча тор 
тушунчадир. Ишлаб чиқариш жараёни ҳар бири маълум бир босқични ва 
тайёр маҳсулот олишни акс эттирувчи, бир бутун меҳнат жараёнлари 
комплекси базасида амалга оширилади. Бундан ташқари, кўп ҳолларда 
ишлаб чиқариш жараёни, инсон меҳнати иштирокисиз ҳам, табиий 
омиллар таъсири остида содир бўлади. Меҳнат жараёни, маълумки ўз 
ичига уч элементни: меҳнат воситаси, меҳнат предметлари ва бевосита 
инсон меҳнатининг ўзини олади. Ишлаб чиқариш воситаларисиз меҳнат 
жараёни маъносиз бўлади, ўз навбатида инсон меҳнатисиз ишлаб 
чиқариш воситалари ҳам ўликдир ва ҳеч нарса ярата олмайди. Кишилар 
меҳнати ишлаб чиқариш воситаларини ҳаракат қилишга ва инсоннинг 
мақсадини амалга оширишда бирга ҳаракат қилишга мажбур қилади. 
Меҳнат воситалари ва меҳнат предметларини ярата бориб ва табиатга 
таъсир этиб, инсон, ўзини ҳам ўзгартиради, унинг малакаси, билими ва 
ишлаб чиқариш тажрибаси ошади. Жамият ривожланиши билан меҳнат 

---

78 
воситалари такомиллаша боради, ишлаб чиқариш жараёнига янги-янги 
иқтисодий ресурслар жалб қилинади. Фан ва техника ўз ривожланишида 
қанчалик илгарилаб кетмасин, меҳнат жараёнида меҳнат ўзининг 
етакчилик, ҳал қилувчи ролини йўқотмайди. Меҳнат иқтисодий категория 
ҳисобланади ва унинг характери ишлаб чиқариш муносабатлари билан 
аниқланади. Қишлоқ хўжалигида амалга ошириладиган ишлаб чиқариш 
муносабатларини такомиллаштириш шунга йўналтирилганки, бунда ҳар 
бир ходимдан, меҳнатга худди ёлланма кунбайчидек бефарқ ва 
маъсулиятсиз эмас, балки пироворд натижага жавобгарлигини сезган 
ҳолда ёндошиш, муносабатда бўлишни талаб этилади. Охир оқибат бу 
меҳнатдан узоқлашиш деган ғовни олиб ташлайди. Хўжайин ва ёлланма
ходим ўртасидаги асосий фарқлар қуйидагилардан иборат: биринчидан,
хўжайин ишлаб чиқариш воситаларига ва мос равишда ишлаб чиқарилган
маҳсулотга ҳам мулкдор ва хўжайиндир. Ёлланма ходимда эса бу мулк 
йўқ; иккинчидан, хўжайиннинг даромадлари (меҳнат ҳақи) пироворд
натижаларга боғлиқ ҳолда ва қолдиқ принципи бўйича шаклланади, 
бошқача сўз билан айтганда, сотилган маҳсулот қийматидан моддий ва 
бошқа сарф-тўловлар, солиқлар ва бошқалар ажратиб ташлангандан 
кейинги даромадлардан шаклланади. Даромадларнинг қолган қисмига 
хўжайин мустақил эгалик қилади. Ёлланма ходим ишда бўлган вақтига 
ёки бажарган ишининг ҳажмига қараб иш ҳақи олади, у пировард 
натижага боғлиқ эмасдир.