|
наоборот, своими в общем-то заурядными поступками. Смешно, но, как
правило, не анекдотично, заставляет смеяться, но не изумляет, не
поражает. Тем существеннее вопрос: над чем смеемся ”
25
Chexov hikoyadagi voqeani, vaziyatni shunday tasvirlaydiki, hammasi
tabiiy bo’lib tuyuladi, ammo bu tabiiy kulguning ortida ma’lum bir ma’no
ko’zlangan bo’ladi. U o’zining mana shu yumori orqali jamiyatni qiynayotgan
muammolarni, xalq manfaatini suiste’mol qilayotgan mansabdorlar
kirdikorlarini fosh etib tashlaydi.
25
Чехов А.П. Рассказы/ {Сост., вступит. ст. И. Гурвича}.- Т.: Укитувчи, 1987.-288 с, 1 л. портр. Ст-9
36
Chexov ijodining 2 – davrida yozuvchining markaziy mavzusi aniq
qirralar kasb etadi. Qahramonning ruhiy olami va hatto voqea-hodisalarning
rivoji emas, balki ijtimoiy munosabatlar va maishiy to’qnashuvlarning
qahramon xarakteriga ta’siri masalasi Chexovning diqqat markazida bo’ladi. Bu
masala, birinchi navbatda, Chexovning “G’ilof bandasi” (1898) hikoyasida
o’zining yorqin tajassumini topadi. Bu asarda g’ilof yolg’on va zulmga ,
kimningdir aysh-ishrat qilib, kimningdir azob-uqubat chekib yashashiga
asoslangan hayotning timsoliga aylanadi.
Chexov ijodining shu davrida ko’zga tashlangan tamoyillar 3 – davrda
yangi badiiy kuch bilan ifodalanadi. Chexovning “Boloxonali uy”, “Mening
hayotim” qissalari, “Ionich”, “Laycha yetaklagan xonim” va boshqa
hikoyalarida shu davrdagi rus jamiyatining ichki dunyosi shafqatsizlik bilan
ochib tashlanadi. Bu asarlarda insonning loqaydligi mavzusi faqat ma’naviy-
psixologik emas, balki ijtimoiy yo’nalishda ham badiiy tadqiq etildi. Chexov
turli tabaqa va ijtimoiy qatlamlarga nazar tashlab, o’z qahramonining ruhiy
uyg’onish, muhitga qarshilik ko’rsatish, hayotini qayta qurish qobiliyatini
muttasil ravishda tekshirib turadi.
Chexovning dramaturgiya sohasidagi ijodi rus teatri taraqqiyotiga katta
ta’sir ko’rsatdi. Yozuvchining nasriy asarlarida o’z ifodasini topgan kishilar
o’rtasidagi ruhiy aloqalarning yo’qligi mavzusi uning sahna asarlarida ham turli
shaklda talqin etilgan. Chexovning eng yaxshi nasriy asarlari va pyesalari
o’zbek tiliga tarjima etilgan. Uning barcha mashhur pyesalari respublikadagi
o’zbek va rus teatrlarida sahnalashtirilgan.
Chexov nasriy va dramaturgik asarlari bilan jahon adabiyoti
taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. O’zbek adabiyotida realistik hikoya
janrining maydonga kelishi va Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Abdulla Qahhor
hikoyanavislik ijodining shakllanishida Chexov an’analari ham muayyan omil
bo’lib xizmat qilgan.
Chexov o’z hikoyalarida ham Rusiya hayotining haqqoniy ko’rinishini,
suratini, o’zi chetda turib, voqelikka aralashmay, uni qanday bo’lsa
37
shundayligicha, chuqur tasvirlay olgan, so’z vositasi bilan chizib bera olgan
musavvirdir. Yozuvchining har bir asari, go’yo, xalqining, millatining,
vatanining harakatdagi, tirik bir parchasidir. Uning ijodida Rusiyaning
mukammal, teran ma’noga ega portretini ko’rish mumkin. Ammo yozuvchi bu
tasvirlar orqali o’quvchini, nafaqat, Rusiyaning ,balki insoniyat ma’naviy
olamining, ko’nglining chuqur sarhadlariga yetaklaydi, uni taftish qilish yo’l-
yo’riqlarini yaratadi. Сhexov ijodi haqida V. Yermilov shunday degan edi:
“
Chexov obrazlarni va hayotiy hollarni g’oyat zo’r mahorat bilan quyuq
qilib bera oladigan buyuk san’atkor edi. Uning shu mahorati hajmi juda kichik,
lekin g’oyaviy-badiiy mazmuni chuqur, keng va salmoqli hikoyalar yaratishiga
yordam berdi. Chexov jahon adabiyotining qisqa hikoyalar yozishda juda ulug’
san’atkori bo’lib, ozgina o’tkir detal va shtrixlar, syujet uchun zarur holatlar
vositasi bilan mukammal badiiy tiplar yarata bilar edi. ”
26
( A. O’razayev va X.
Muhamedxonov tarjimasi )
Yozuvchi ilgari surgan g’oyalar, asarlaridan ko’zlagan maqsadlar
umumbashariy mohiyat kasb etadi. U millat, makon va zamon tushunchalarini
yo’qotadi. Ular umumiylashib, birlashib, yaxlitlashib olam va odam mohiyatini
anglashga xizmat qila boshlaydi.
Muhimi shundaki, bunday maqomga ko’tarilishni yozuvchining
asarlarini yaratishdagi o’ziga xos uslubi, quyma, ixcham nasr yo’li, noyob
mahorat qirralari ta’minlaydi. Abdulla Qahhorning yuqorida eslangan
maqolasida ijodkor mahoratini belgilaydigan shunday fikrlar keltiriladi: “Ikki
satr she’rda berilgan fikrni ming xil qilib aytsa bo’ladi, lekin bu ming
variantning hech qaysisi shu ikki satrday ham sodda, ham qisqa, ham kuchli,
ham ta’sirli bo’lmaydi”
27
. She’r haqida aytilgan bu fikrlarni biz Chexov prozasi
haqida ham aytishimiz mumkin. Uning asarlarini o’qiganimizda, har bir
jumlaning naqadar aniq va tushunarli tuzilganini kuzatamiz. Asardagi holatlarni,
tabiat tasvirlarini, obrazlar xarakterini bundan aniq, bundan ishonarli, bundan
26
На узбекском языке А.П. Чехов. Избранные Произведения. Ташкент-1954. 484с. Ст-442.
27
На узбекском языке А.П. Чехов. Избранные Произведения. Ташкент-1954. 484c. Cт-21.
38
ta’sirli,bundan boshqacharoq ifodalab bo’lmasligiga amin bo’lamiz. Adib ijodi
bilan o’ziga xos, chexovona uslub yaratdi. Bu yo’l orqali u jahon adabiyotining
ko’plab namoyandalarini ortidan ergashtirib, ulkan dunyo adabiyoti maydonida
o’ziga muqim makon yaratishga musharraf bo’ldi. “Mana shu bilan Chexov
butun dunyo adabiyoti tarixiga buyuk hikoyanavis bo’lib kiradi. U o’zining shu
yaratgan yangi shakli bilan rus Yevropa va Amerika yozuvchilariga katta ta’sir
qilgandir”
28
. Сhexovning mahorati hamda uning buyuk ijodi to’g’risida I.
Gurvich aytgan edi:
“
Чехов оказал мощное воздействие на развитие рассказа ХХ века.
И сегодня чеховская традиция- одна из самых продуктивных. Чеховские
открытия вошли в арсенал миравого искусства, их активно усваивает
современная зарубежная новеллистика. Время показало: Чехов и
художественный прогресс- неразделимы.
29
”
Gurvich aytganidek, Chexov 20-asr hikoya janri rivojiga katta hissa
qo’shib ketdi. Bundan tashqari, hikoyanavislikda Chexovning hikoya yozish
an’analarini o’rganish va davom ettirish bugungi kunda ham o’z qiymatini
yo’qotmagan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
