58
этиладиган худудлар ҳимояга муҳтождир. Қуйида Сирдарё ва Амударё хавзаларида
сувдан
фойдаланиш
хамда
сув
билан
таъминлаш
муаммоларининг
умум-лаштирилган баҳоси ўз ифодасини топган.
Сирдарё хавзаси
Фатона водийси
Фарғона водийси қадимдан серҳосил воҳа булиб, уни қулай табиий-иқлим шароити
ва унумдор ери учун «Олтин водий» деб аташади. Водий Узбекистон ва Марказий
Осиёда аҳоли энг зич жойлашган худуд (6,8 миллион киши):
Андижон вилояти
аҳоли зичлиги буйича ўртача республика даражасидан 10 баробар куп.
907 минг гектар суғориладиган майдон 4,5 миллион кишини ташкил киладиган
кишлок аҳолисининг асосий даромад манбаи саналади. Қишлоқда
яшовчи бир
нафар кишига 0,19 гектар суғориладиган ер тўғри келади. Республика буйича бу
кўрсаткич 0,27 гектарни ташкил этади. Бирок бир гектар майдонда пахта ва буғдой
етиштириш ўртача республика кўрсаткичидан 1,3-1,5 марта ошади.
Водийда ирригация тизимининг кўп тармоқлилиги бу ернинг ўзига хос хусусияти
ҳисобланади. Боғловчи каналларни кўплаб йирик ва кичик тизимлар кесиб ўтади.
Улар ёрда-мида Норин, Қорадарё ва Сирдарёнинг суви
кам тизимлари сув билан
таъминланади (2.12-расм). Суғориш тармоғининг самарадорлиги пастлиги билан
характерланади: 57 фоиздан ортиқ бош ва хўжаликлараро каналлар ҳамда
деярли
(90%) барча хужаликлараро сув тармоқлари ўзани тупроқдан ва қайта қуриш,
таъмирлаш ва хизмат курсатишга мухтож.
1994 йилдан бошлаб, Токтогул сув омборининг ишлаш тартибини ўзгартириш ёзги
ирригация учун сув чиқаришнинг кескин пасайиши ва қишки сув чиқаришнинг
кўпайишига олиб кел-ди. Узбекистон Қишлоқ ва сув хужалиги вазир-
6Айни пайтда 53 фоизга яқин суғориладиган ер иккинчи марта шўрланишдан зарар
курмоқда, шунинг 1,0 миллион гектари ўрта ва кучли шурланган майдон сифатида
таснифланмоқда. 0,8 миллион гектарга яқин ер суғориш натижасида ва 2,3
миллиондан ортиқ ер шамол таъсири остида емирилган. Мавсум давомида
емирилиш оқибатида чиринди қатламининг йўқотиладиган салмоқли улуши 80
тонна/гектарни ташкил этади. Куп мол боқиш ва техноген бузилиш оқибатида
дегрессияга йўлиққан яйловлар майдони 7,4 миллион гектарни ташкил этади, озуқа
миқдорини йўқотиш ўртача 21 фоиз баҳоланмоқда. 5
миллион гектар яйлов
ялангликка айланиши ва 15 фоиздан ортиқ қимматли ут-ўланнинг йўқотилиши
сабабли қумликларга айланган. Текширилган 54 фоизга яқин ер пестицидлар билан
зарарланган, 80 фоизининг таркибида хлорат магний ва бошқа моддалар кўпайган.
59
лиги маълумотларига кура (2005), биргина Наманган вилояти бўйича ёзда сув
етказиб бериш тақчиллиги 0,9 км3ни ташкил этади. Сувлик ўртача бўлган йилда сув
тақчиллиги 57-61% атрофида бўлади (июнь-август) 85 фоизгача (сентябрь) ташкил
қилади. Норин дарёси оқими куз-қиш даврида табиий курсаткичдан 2 бара-вар
кўпаяди, ёз ойларида эса 1,9 марта камая-ди (2-илова).
Сувни етказиб беришдаги
мутано-сибликнинг етишмаслиги каналлар ва иншоот-лардан фойдаланишга ўз
таъсирини ўтказиб, уларнинг доимо экстремал шароитларда ишла-шига сабаб
бўлмоқда. Бу эса уларнинг барвақт ишдан чиқишига олиб келади.
Айниқса ёзда Шимолий Фарғона канали (ШФК), Катта Наманган канали (КНК),
Катта Фарғона канали (КФК) ва Охунбобоев номидаги каналга кафолатланган сув
олиш муаммоли масалага айланади. Вегетация даврида сув билан таьминланишда
бундай муаммони бошидан кечирадиган умумий майдон 200 минг гектарни ташкил
этади.
Сув таъминотининг пастлиги туфайли ғалла ҳосилдорлиги гектаридан 0,04-0,06
тонна, пахта гектаридан 0,07-0,1 тоннагача тушиб кета-ди.
Фермерлар ва
деҳққонлар даромади ҳам ка-маяди, боғлар ва узумзорлар қурийди. Озиқ-овқат
маҳсулотлари, пгунингдек, маҳсулотни қайта ишлаш саноатининг хомашёга бўлган
эҳтиёжини қондирмаслик жидций ижтимоий-иқтисоций кескинликка олиб келади.
Бирок мамлакатцаги мавжуд иқтисоций муаммолар цавлатнинг
эскирган ва катта
молиявий хара-жатларни талаб қиладиган ирригация ва цре-наж инфратузилмасини
қайта тиклаш бораси-цаги имкониятларини нисбатан чеклайци. «Сирдарё» ҳавза сув
хўжалик бирлашмасининг ҳисоб-китобига кура (2001), ҳавза бўйича фойдаланиш ва
техник хизмат курсатиш учун йиллик эҳтиёжлар ўртача 1,4 миллион АКШ
долла-рини ташкил этади. Биргина Катта Фарғона каналини қайта тиклаш учун 21,6
миллион АКШ доллари керак бўлади. Ваҳоланки, Фарғона водийсица бунцай
каналлар қарийб ўнтани ташкил қилади. Ҳукумат вазиятни
2.10
Do'stlaringiz bilan baham: 
