Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон миллий университети “макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш” фанидан

3. Markaziybankningasosiyvazifalari, funksiyalarivaoperatsiyalari
Milliyvalutaningbarqarorliginita’minlashuchunO‘zbekistonRespublikasiMarkaziybankiqatormuhimvazifalarnihaletadi. Ulardanengasosiyvazifalarsifatidaquyidagilarnikeltirishmumkin:

• 
  monetarsiyosatnivavalutaniboshqarishsiyosatinishakllan-tirish, qabulqilishhamdaamalgaoshirish;
  
• 
  O‘zbekistonRespublikasidahisob-kitoblarningsamaralitizi-mini yaratish;
  
• 
  banklarfaoliyatinitartibgasolishvabanklarninazoratqilish;
  
• 
  O‘zbekistonRespublikasiningrasmiyoltin-valutazaxirasinisaqlashvauniboshqarish;
  
• 
  Moliyavazirligibilanbirgalikdadavlatbudjetiningkassaijro-siniuyushtirish.
  

MazkurvazifalarnibajarishuchunO‘zbekistonRespublikasiMarkaziybankiiqtisodiyotnipul-kreditvositasidaboshqarishi, pul-kreditsiyosatiniamalgaoshiruvchisifatidauningasosiyyo‘nalishlariniishlabchiqishiva „O‘zbekistonRespublikasiMarkaziybankito‘g‘risida“giQonunning 23-moddasiga muvofi q key ingimoliyayiliboshlanishigauzog‘ibilan 30 kunqolgandabuhaqdaOliyMajlisgaaxborotberishilozim. Markaziy bank pultaklifihajminio‘zgartirib, ishlabchiqarishningumumiyhajmiga, bandlikdarajasigavakorxonalarfaoliyatiningo‘sishsur’atlarigata’sirko‘rsatadi. Iqtisodiyotdagitanglikdavridapultaklifihajminingoshirilishiiste’molvasarmoyagabo‘lgantalabningo‘sishiga, binobarin, bandlik, ishlabchiqarishhajmiortishigayordamberadi. Pulningyuqorisur’atlardaqadrsizlanishinisekinlashtirishzarurligidankelibchiqibMarkaziy bank muomaladagipulmiqdorinicheklashsiyosatinio‘tkazadi, natijadaiqtisodiyotdaungabo‘lgan talab kamayadi, pulbozorlaridagifoizstavkalario‘zgaradi, pulningqadrsizlanishikamayadi.
O‘zbekistonRespublikasiMarkaziybankipul-kreditsiyosatiningasosiyyo‘nalishlarinibiryilgaishlabchiqadivaularOliy Majlis tomonidantasdiqlangandanso‘ng u mukammaldastursifatidaqabulqilinadi. Bu dasturiqtisodiyvaziyatnitahlilqilishvaoldindanaytishni, pulmiqdoriniyilliko‘stirishsur’atlariningmaqsadliko‘rsatkichlarini, kredit, foizvavalutasiyoatiniamalgaoshirishyo‘nalishlarinio‘zichigaoladi. Umumiyiqtisodiytahlilningzarurligigasababshuki, monetarsiyosatniishlabchiqishvaamalgaoshirishbarchamuhimmakroiqtisodiyhodisalar; pulningqadrsizlanishi, milliyishlabchiqarishningumumiyqismivamehnatresurslariningbandligi, to‘lovbalansibilanchambarchasbog‘langan. Pulmuomalasiniboshqaribborishvositalariniquyidagichizmadanko‘rishmumkin.
3-chizma

Minimalmajburiyzaxiralarsiyosati

Qaytamoliyalashtirishsiyosati

Ochiqbozorsiyosati

Undantashqari, Markaziy bank foiz (diskont) siyosatini, targetlashvaboshqausullardanfoydalanib, pulmassasiniboshqaribbo rishi mumkin.
Muomaladagipulmassasininghajmini, banklarninglikvidliginimuvofiqlashtirishvainflatsiyasur’atlarinitushirishmaqsadidaMarkaziy bank tijoratbanklariuchunmajburiyrezervlarme’yorinio‘rnatibberishsiyosatiniamalgaoshiradi. Minimal zaxiralarbutijoratbanklariresurslariningMarkaziybankdamajburiysaqlanishizarurbo‘lganqismidir. Majburiyrezervmiqdoritijoratbankiningyig‘ilganresurslariganisbatanfoizdabelgilanadi. Bu zaxirabevositabanklarningkreditlashimkoniyatinichegaralasa-da, ularning minimal likvidliginita’minlashomilibo‘lishimumkin. Majburiyzaxirame’yorihozirgikundaO‘zbekistonda 20 foiznitashkilqiladi. Markaziy bank tomonidanzaxiramiqdoriba’zibiromillarnihisobgaolganholdao‘zgartirilishimumkin, u omonatlarninghajmi, turi, muddatiga, banklarningboshqamajburiyatlarigabog‘liqbo‘ladi.
BanklarMarkaziybankdamajburiyzaxiralarnideponentlashtartibigarioyaqilinishiuchunjavobgardir. „TijoratbanklaritomonidanMarkaziybankdamajburiyzaxiralarnideponentlashtartibito‘g‘risida“giNizomdabelgilanganmajburiyzaxiralarnideponentlashtartibiO‘zbekistonRespublikasihududidafaoliyatko‘rsatayotganbarchabanklaruchuntaalluqlidir. MajburiyrezervlarMarkaziybankdanaqdpulyokiomonatlarko‘rinishida, Markaziy bank belgilaydigantartibdadepozitgao‘tkaziladi. Majburiyrezervtalablariningme’yorlariyokitarkibibelgilanganiyokio‘zgartirilganito‘g‘risidagiko‘rsatmalardakamidabiroylikmuddatko‘rsatiladi, rezervlarningtarkibiyokimiqdorigadoiryangime’yorlarnibanklaranashumuddatgachabajarishlarishart. Markaziy bank majburiyrezervlarbo‘yichafoizlarnito‘lashto‘g‘risidaqarorqabulqiladi. Zaxiratalablarinihisob-kitobqilishdachet el valutasidagimablag‘lar, jismoniyshaxslardepozitlari, depozitvajamg‘armasertifikatlari, ipotekaobligatsiyalarichiqarishyo‘libilanjalbetilganmablag‘larhisobgaolinmaydi. Majburiyzaxiralarnideponentlash bank vakillikhisobvarag‘idanpulmablag‘larinio‘tkazishyo‘libilanamalgaoshiriladi. Majburiyzaxiralarniturlifoydakeltiruvchiaktivlarbilanqoplashgaruxsatetilmaydi. Bank majburiyrezervtalablariningengkammiqdorinisaqlabturishto‘g‘risidagi 28-modda qoidalarinibajarmagantaqdirdaMarkaziy bank qat’iytartibdabubankdanyetishmayotganmablag‘ summasini, shuningdek, qaytamoliyaviyta’minlashningikkistavkasidanoshmaydiganmiqdordajarimaundiriboladi.
Markaziybankninghisob (diskont) siyosatiningmohiyatishundaki, u tijoratbanklaridanveksellarnisotiboladi. Misoluchun, mol sotiboluvchikorxonaningyetkazibberilganmollarininghaqinito‘lashuchunmablag‘iyetarlibo‘lmasa, u tovaruchunto‘lovnima’lumvaqto‘tgandankeyinamalgaoshirishito‘g‘risidavekselberishimumkin. Mol sotuvchikorxonagapulmablag‘larizarurbo‘lganvaqtda u vekselnitijoratbankigasotishhuquqigaega. Tijoratbankivekselnisotibolganda, undako‘rsatilgan summa dan kamsummagasotiboladi. Zarurbo‘lgandatijoratbankivekselniMarkaziybankdahisobgaqo‘yishimumkin. Bu holdaMarkaziy bank ham o‘zfoydasigama’lumfoiz-hisobstavkasiniushlabqoladi. TijoratbanklariveksellarnisotibolishdaMarkaziybankninghisobstavkasigatayanadilar. Markaziybankninghisobstavkasitijoratbanklario‘rnatadiganhisobstavkasiningeng past chegarasihisoblanadi. Odatda, tijoratbanklarininghisobstavkasiMarkaziybankninghisobstavkasidanyuqoribo‘ladi.
Markaziybankningtijoratbanklariniqaytamoliyalashtirishsiyosatibuto‘g‘ridanto‘g‘rikreditlash, veksellarnihisobgaolish, qimmatbahoqog‘ozlarnigarovgaolganholdakreditlarberishvakreditauksionlarinio‘tkazishyo‘libilanamalgaoshiriladi. BundankelibchiqqanholdaMarkaziybankningqaytamoliyalashtirishoperatsiyasiquyidagiusullardaolibboriladi:

• 
  tijoratbanklariningixtiyoridagiveksellarnihisobgaolishyo‘libilankreditlash;
  
• 
  tijoratbanklariixtiyoridagiqimmatbahoqog‘ozlarnigarovgaolishyo‘libilankreditlarberish. Bundaykreditlarlombardkreditlardeyiladi;
  
• 
  to‘g‘ridanto‘g‘rikreditberishusuli.
  

Kredittashkilotlarifaoliyatidamoliyaviyqiyinchiliklarbo‘lganhollardaularMarkaziybankkakreditolishuchunmurojaatqilishivaMarkaziy bank kreditidanfoydalanishimumkin. Remoliyalashtirishningasosiymaqsadipulmuomalasivakreditmunosabatlariningholatigata’sirko‘rsatishdaniborat. Remoliyalashtirishsiyosatiniolib bora turib, Markaziy bank oxirgikreditorsifatidamaydongachiqadi. O‘zbekistonRespublikasidaMarkaziy bank o‘rnatganqoidalargaasosan, quyidagiaktivlarnigarovgaolganholda 3 oygachabo‘lganmuddatgakreditlarberishimumkin:

• 
  oltin, chet el valutasi, xalqarozaxiralartoifasigakiruvchivalutaboyliklarivaboshqaboyliklar;
  
• 
  davlatningqarzmajburiyatlarivadavlattomonidankafolat-langanboshqaqarzvositalari.
  

Markaziybankdadepozitgao‘tkazilganvauningdepozitariysiuchunmaqbulbo‘lgan, xaridqilinishivasotilishigaruxsatberilganvaMarkaziy bank ularbilanushbuqonundoirasidaboshqaxiloperatsiyalaro‘tkazishimumkinbo‘lganaktivlarto‘lanishigabanklarasosidakreditlarberishimumkin.
Bank faoliyatidatavakkalchilikningiqtisodiyasoslanganchegaralardanchiqibketmasligi bank sistemasibarqarorishlashiningmuhimshartidir. Tavakkalchilikdoiralarinicheklabqo‘yishMarkaziy bank tomonidantijoratbanklariuchunrioyaetilishimajburiybo‘lganiqtisodiyme’yorlarnibelgilabqo‘yishorqaliamalgaoshiriladi. Markaziy bank banklaruchunmajburiybo‘lganiqtisodiyme’yorlarni, shujumladan:

• 
  kapitalningyetarlilikkoeffitsiyentini;
  
• 
  birqarzoluvchiyokibir-birigadaxldorqarzoluvchilarguru-higatavakkalchilikningengko‘pmiqdorini;
  
• 
  yirikkredittavakkalchilikvainvestitsiyalarningengko‘pmiqdorini;
  
• 
  likvidlilikkoeffitsiyentlarivaboshqalarnibelgilaydi.
  

Markaziy bank iqtisodiyme’yorlarningo‘zgarishito‘g‘risidakamidabir oy oldine’lonqiladi. Banklarvaularningfiliallaribanklargaoidqonunhujjatlarini, belgilabqo‘yilganiqtisodiyme’yorlarnibuzgantaqdirdaMarkaziy bank ulardanustavkapitaliningengkammiqdorining 0,1 foizigachajarimaundirishyoxudayrimoperatsiyalarnio‘tkazishnioltioygachabo‘lganmuddatgacheklabqo‘yishhuquqigaega.