Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон миллий университети “макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш” фанидан

2-chizma

Markaziy Bank bankvamoliyamuassasalarifaoliyatiningbarqarorliginita’minlaydi. Birinchinavbatda, u ko‘pchilikmoliyainstitutlari, banklarningfaoliyatidamoliyaviyjihatdanmuammolaryuzagakelganida, banklaromonatchilaroldidagio‘zmajburiyatlarinibajaraolmayqolganholdamoliyaviysarosimapaydobo‘lishiningoldiniolishikerak. Bu masalanihalqilishuchunMarkaziy bank, avvalo, tartibgasolishvanazoratqilishfunksiyalariniikkinchipog‘ona – tijoratbanklaritizimiganisbatanbajaradi. Tijoratbanklarining har kunlikfaoliyatigaaralashishMarkaziy bank majburiyatigakirmaydi. Markaziy bank tijoratbanklariningme’yoriyboshqarilishi, ularningto‘lovgaqobiliyatliligivalikvidliligita’minlanishinikuzatibborishivaomonatchilarmanfaatlarinihimoyaqilishikerak. Bularningbarchasinazoratme’yorlaritizimiyordamidaamalgaoshirilib, tijoratbanklaripog‘onasigayetkaziladi.
Markaziy bank pulsiyosatinio‘tkazishyo‘libilanmuomaladagipulmassasiustidannazoratniamalgaoshiradivainflatsiya, ishsizlikning past darajasinita’minlashvaiqtisodiyo‘sishuchunshart-sharoitlaryaratadi. BundaMarkaziy bank emission bank vazifasinibajaradi, ya’nimuomalagapulbelgilarinichiqarishvaularnimuomaladanolishhuquqigaegabo‘ladi. Bundantashqaritijoratbanklario‘rtasidagihisob-kitoblarniolibborishgaimkoniyatyaratadi.
Bank tiziminingikkinchipog‘onasi – buxalqxo‘jaligivaaholigaxizmatko‘rsatishda bosh bo‘g‘inhisoblanganmustaqiltijoratbanklariningtarmog‘idir. Ularyuridikvajismoniyshaxslargashartnomaasosidaturlihisob-kitobvakreditoperatsiyalariniamalgaoshirishvaxizmatlarko‘rsatishhamdaboshqaturli bank xizmatlariniko‘rsatishbilanbog‘liqoperatsiyalarniamalgaoshiradilar.
Har birmamlakatdatijoratbanklariningsoniturlichabo‘lishimumkin. Masalan, ShvetsiyadaDavlatbanki 40 gayaqintijoratbankifaoliyatininazoratqiladi, xolos, AQSHda 13 minggayaqintijoratbanklarimavjudbo‘lsa, Shveysariyada har 10 mingaholigabittadanmoliyamuassasasito‘g‘rikeladi. Rossiyada 1995yil boshigakelib, Rossiya Markaziybankitomonidan bank operatsiyalariniamalgaoshirishlitsenziyasigaegabo‘lgan 2486 ta tijoratbankiqaydqilingan.
Bank tiziminingrivojlanishtarixigachuqururg‘ubermasdan, O‘zbekistonRespublikasimustaqillikkaerishganidankeyintashkilqilinganvatakomillashibborayotgan bank tizimito‘g‘risidato‘xtalsakmaqsadgamuvofi q bo‘laredi.
1991-yilning 1-sentabrida Respublikamizmustaqilligininge’lonqilinishibutundunyomamlakatlaritomonidan tan olinganbozoriqtisodiyotidastaklarinibizningrespublikamizga ham kiribkelishigazaminyaratdi. Shuninguchun ham respublikamizdagibozoriqtisodiyotitalablarigamoskeluvchizamonaviy bank tiziminiyaratishzaruriyatitug‘ildi.
MustaqillikkaerishilgungaqadarO‘zbekistondagi bank muassasalarisobiqIttifoq bank tizimitarkibiyqismigakiraredi. Shu bilanbirgabubanklarsobiqIttifoq bank tizimidoirasidantashqaridafaoliyatko‘rsataolmasdilar. Bank tizimi 3 turdagibanklarni: SSSR Davlatbanki, SSSR Qurilishbankiva SSSR TashqisavdobankinivaDavlatMehnatomonat-jamg‘armakassalarinio‘zichigaolardi. SobiqIttifoq bank tizimidaDavlatbankimonopolmavqegaegabo‘lib, u birvaqtningo‘zidaemissiyainstituti, qisqamuddatlikreditlashtirish, xo‘jaliklargahisob-kitoboperatsiyalaribo‘yichaxizmatko‘rsatuvchimarkazhisoblanardi. Ham emissiyafunksiyalarini, ham hisob-kitoblarvakreditlarbo‘yichamijozlargaxizmatko‘rsatishfunksiyalarinibajarishgamonopollashuviDavlatbankinidavlatboshqaruvvanazoratorganigaaylantirganedi.
Ma’muriybuyruqbozlikdavridakreditmunosabatlariiqtisodiyotniboshqarishdashaklanyuzakixaraktergaegaedi. Kreditresurslarivapulresurslariharakatini ham boshqarish, ham nazorat qi lishdavlatbankiningmonopolta’siriostidaedi. Bularo‘znavbatida bank tizimining tor doiradarivojlanishigaolibkeldi. Markazlashtirilgan bank boshqaruviasosidafaoliyatko‘rsatganrespublikabanklari tor doiradapulresurslariharakatiniboshqarar, lekinuniboshqaruvchiligininazoratqilishsobiqIttifoqDavlatbankiqo‘lidaedi.
Iqtisodiyotniboshqarishningmarkazlashtirilganusulidanvozkechishvabozoriqtisodiyotitomondastlabkiqadamlarqo‘yilishibilanoqmarkazlashtirilgan bank tiziminingqatorkamchiliklariro‘yobgachiqdi. Bu esa, bank tizimida tub o‘zgarishlarniamalgaoshirishni talab etardi.
1987-yilda bank tiziminiqaytadantashkiletishboshlandi. Bu jarayonda bank tiziminingtashkiliytuzilmasinio‘zgartirish, banklarningrolinioshirish, iqtisodiytizimningrivojlanishigaularningta’sirinikuchaytirish, kreditniharakatdagiiqtisodiydastaklargaaylantirishko‘zdatutilgandi.
QaytatashkiletishjarayoniningbirinchibosqichiDavlatbankiningyangituzilmasiniishlabchiqishdaniboratedi. Qaytatashkiletishmodeliquyidagilarnio‘zichigaoladi:

• 
  ikkibosqichlibanktiziminivujudgakeltirish: Markaziyemis-sionbankvabevositaxo‘jaliklargaxizmatko‘rsatuvchiixtisoslashgandavlatbanklari;
  
• 
  ixtisoslashtirilganbanklarnito‘laligichaxo‘jalikhisobigavao‘z-o‘zinimoliyalashgao‘tkazish;
  
• 
  iqtisodiytizimdoirasidayuridikvajismoniyshaxslarbilanbo‘ladigankreditmunosabatlari, uslublarivashakllarinitakomillashtirishvaboshqalar.
  

Banktiziminitakomillashtirishjarayonidavomidadavlatbankio‘ziningkredittizimidagimarkaziyo‘rninisaqlabqolganholdakorxonavatashkilotlargakreditberishvaularbilanhisob-kitoblarniolibborishfunksiyasinimaxsusixtisoslashganbanklargatopshirdi. Ya’nibankning emission faoliyatinikreditlashfaoliyatibilanbirgaolibborishfunksiyasigachekqo‘yildi. Davlatbankiixtisoslashganbanklarfaoliyatiniboshqaruvchi, barchabanklaruchunbirxilpul-kreditsiyosatiniolibboruvchimuassasagaaylandi. Bank tiziminingtakomillashtirilishinatijasidavujudgakelganmaxsusixtisoslashganbanklar: Sanoatqurilishbanki, Kommunalqurilishvasotsialtaraqqiyotbanki, Agrosanoatbanki, Tashqiiqtisodiyfaoliyatbanki, Jamg‘armabankitashkilqilinib, xo‘jaliklarbilanbanklaro‘rtasidagialoqalartoborayaqinlashdi, ixtisoslashtirilgandavlatbanklario‘zlaridama’lumdarajadaboshqaruvchilikrolinisaqlabqoldilar. Bank tiziminitakomillashtirishjarayonidajudamuhimnatijalargaerishildi, lekintashkilqilinganbanklariqtisodiymunosabatlarningxususiyatlarinito‘liqifodaqilolmasdi, shuninguchun ham bank tiziminiyanadatakomillashtirishobyektivzaruratgaaylandi.
1988-yildan boshlab, ikkibosqichli bank tizimitashkiletilaboshlandi. Lekinbudavrda, markazlashtirilganrejalashdaMarkaziybankningrolihali ham yuqori, sohalarningdeyarlihammaqismidavlattasarrufi da edi.
1991-yil 15-fevralda qabulqilingan „Banklarva bank faoliyatito‘g‘risida“giQonunasosidaO‘zbekistonRespublikasidaikkibosqichli bank tiziminitashkiletishg‘oyasiyuzagakeldi. Bu qonungaasosanDavlatboshqaruvorganlarirespublikaMarkaziybankifaoliyatigaaralashmasliklarikerakedi. U faqat Respublika Oliymajlisigahisobotberishikerak. Bu qonunniamalgatadbiqetish, asosan, Respublikamizmustaqillikniqo‘lgakiritgandanso‘ngboshlandi.
O‘zbekistonbozoriqtisodiyotigao‘tishningbosqichma-bosqichyo‘linitanlaganligibois, 1-bosqichdagi pul-kreditsiyosatisohasidagiasosiyvazifalarquyidagilardaniboratqilibqo‘yildi:

• 
  Markaziy bank boshchiligidakengtarmoqlimustaqiltijo-rat vaxususiybanklarnio‘zidamujassamlashtirganikkibosqich li bank tiziminivujudgakeltirish, respublikahududidayirikchet el banklariningbo‘limlarivavakolatxonalariniochishuchunqulaysharoityaratish;
  
•