Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон миллий университети “макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш” фанидан

1. Bank va bank tiziminingrivojlanishbosqichlari

Dastlabkibanklarqachonvaqandaypaydobo‘lganliginianiqlashqiyin. Hozirgidavrdabanklarfaoliyatixususiyatidankelibchiqib, turlichaoperatsiyalarnibajaruvchi universal moliyaviytashkilotlarnio‘zidanamoyonqiladi. Masalan, birinchidarajalitoifagakiruvchichet el banklario‘zmijozlariga 300 dan ortiqturlixilxizmatlarniko‘rsatadilar. Bu operatsiyalarningvaxizmatlarningbarchasibirvaqtvabirjoydapaydobo‘lmaganligisababli ham bank ishining „boshlang‘ich“ nuqtasinianiqlashaniqtadqiqotlarolibborishnivaularasosidama’lumbir fi krlarnimujassamlashtirishni talab qiladi. Sizbanklarningpaydobo‘lishitarixibo‘yichaba’zibir fi krlarto‘g‘risidatushunchagaegasiz. Bank ishirivojlanishinibankningalohidaoperatsiyalarimiqyosidako‘ribchiqadiganbo‘lsak, bank ishiningtarixiyrivojlanishiquyidagichaborganiniko‘rishimizmumkin:
1-chizma

Banklarfaoliyatiningeng „qadimgi“ operatsiyalaridanbiri, pullarnisaqlabberishoperatsiyasihisoblanadi. Ma’lumki, engqadimgidavlatlarda ham omonatlarniqabulqilishoperatsiyalarimavjudbo‘lgan. Ilk borbundayishbilanobro‘ vaishonchgaegabo‘lganpuldorshaxslar, Yevropamamlakatlaridacherkovmuassasalarishug‘ullanganlar. Masalan, mashhurgrekehromlari (masalan, Delfiya, Efesehromlari) birpaytningo‘zida bank muassasalaribo‘lib ham xizmatqilgan. O‘shaqadimgidavrlardanboshlab, qo‘yilganpulyokimulkbo‘yichafoizlar ham hisoblangan. Banklarningkelibchiqishigaoidmavjudadabiyotlardabanklarpaydobo‘lishiningasosiyyokiboshlang‘ichbosqichibirinchidanpulmablag‘larinisaqlabberishbo‘lsa, ikkinchidanpulmablag‘larinialmashtirib be rishdaniboratekanliginiko‘rishimizmumkin.
Pulayirboshlashbo‘yichaehtiyojalohidapaydobo‘lgan. BungaYevropaniyorqinmisolqilibko‘rsatishmumkin. O‘rtaasrlardatangalarning yagona tizimimavjudbo‘lmagan. Savdoturlimamlakatlar, shaharlar, hattoalohidashaxslarningtangalariorqaliolibborilgan. Barchatangalarturlivazn, shaklvanominalgaegabo‘lgan. Tangalarbilanshug‘ullanuvchivaayirboshlashniolib bora oladiganmutaxassislaro‘zayirboshlashstollaribilanqizg‘insavdoketayotganjoylardaisholibborishgan. Shu bois, „bank“ so‘ziitalyancha „banco“ – „ayirboshlovchiningoldidagistol“ deganma’nonianglatuvchiso‘zdankelibchiqqan. Bungao‘xshashoperatsiyalarbundananchaavvalgidavrlardaqadimgiGretsiya, Rim, Sharqdaamalgaoshirilaredi.
Pulnisaqlashvaayirboshlashbo‘yichaoperatsiyalarbilanshug‘ullanuvchishaxslaryig‘ilganboyliklar – pullarsamarasiz, harakatsizyotmasligiuchunmavjudmablag‘larninghechbo‘lmagandabirqisminibo‘lsa ham vaqtinchalikfoydalanishgaberilsa, sezilarlifoydaolishmumkinliginibilisharedi. Shundayqilib, pullarnima’lummuddatgaqaytarishvafoizto‘lashshartlaribilangarovasosidaberiladiganssuda (kredit) operatsiyalaripaydobo‘lgan. Bundagarovsifatidauylar, kemalar, qimmatbahobuyumlar, chorvamollari, qullarqabulqilingan.
Bir bank, aniqrog‘i, pulnisaqlabberuvchixizmatidano‘zarohisob-kitoblarbilanbog‘langanbirnechashaxslarfoydalanishimumkinbo‘lganiuchun, asta-sekinmijozlargahisob-kitobxizmatiniko‘rsatishoperatsiyalarigaehtiyojpaydobo‘laboshladi. Dastavvalularquyidagichaamalgaoshirilaredi. Har biromonatchipulnisaqlabberuvchidauningismiyozilganjadvalshaklidagio‘zhisobvaraqsigaegabo‘lgan. Bu jadvaldapullarningharakati (kirimyokichiqim) aksettirilaredi. Butunoperatsiyapulnisaqlabberuv chi bankir – omonatchiningog‘zakiyokiyozmabuyrug‘ibilanamalgaoshirilaredi. Bundamoso‘zgarishlaro‘zarohisob-kitoblardaishtiroketuvchishaxslarjadvallarigakiritilaredi. Bu engsoddaxizmatlarnaqdpulsizhisob-kitoblarningdastlabkishakllarinitashkilqilgan.
Yuqoridagibarchaoperatsiyalardastlabalohidamavjudbo‘lganvakeyinchalikular bank deb nomlanganbirxiltashkilotlarchegaralaridabirlashganlar. G‘arbiyYevropadaoddiyayirboshlashidoralaridan bank uylarigao‘tishjarayoni XVI–XVII asrlardaboshlangan.
Ko‘pchilikiqtisodchilar bank mohiyatinissuda (kredit) operatsiyalaridako‘rishgamoyildirlar.
Shunihisobgaolishkerakki, har birdavlatda bank faoliyatiningqonuniytariflario‘zigaxosxususiyatlargaega. Shundayqilib, bank ishiningasrlikan’analarigaegabo‘lganAngliyada 1979yilda banklarto‘g‘risidayangiqonunqabulqilindi. Unda „bank“ atamasiningta’rifigaalohidae’tiborberilgan. Britaniyalikqonunchiqaruvchilar bank ta’rifinianchasoddalashtirganlar, ya’niular bank degandaAngliyaDavlatBanki bank deb tan olgan har qandaykompaniyatushunilishimumkinliginiqaydetganlar. O‘znavbatidaAngliyaDavlatBankijahontajribasinuqtayinazaridanumum tan olingan bank xususiyatlarigaegabo‘lganmezonlarnio‘rnatgan. Xususan, bank maqomigada’voqiluvchikompaniyaomonatlarqabulqilayotgani, kreditlarberayotgani, eksport-import moliyaoperatsiyalariniamalgaoshirayotganligi, valutaayirboshlayotganligi, investitsionxizmatko‘rsatayotganligivamoliyabilanbog‘liqmasalalarbo‘yichamaslahatlarberayotganliginiisbotqilishlari ham kerak.
Uzoqyillardavomidajamiyatningrivojlanishivaungamostovar-pulmunosabatlariningo‘sib, takomillashibborishibanklarningoperatsiyalarivako‘rsatadiganxizmatlariko‘laminingkengayibborishiga, jamiyata’zolariningpulgabo‘lgantalabiningoshibborishigaolibkelgan. Davlat, jismoniyvayuridikshaxslarningmanfaatlarinimuvofiqlikdaolibborish, davlatvajamiyata’zolariningpulmablag‘larigabo‘lgantalablariniqondirganholdadavlatningiqtisodiyjihatdano‘sishivabarqarorliginita’minlashmaqsadidabanklaro‘rtasidabajariladiganfunksiyavaoperatsiyalarko‘lamitaqsimlanaborgan, ya’nidavlatnomidan, davlatmanfaatlarinihimoyaqilganholdafaoliyatko‘rsatuvchibanklarvaalohidajamiyata’zolaribilanishlovchibanklaryokiyuqoridagiikkiyo‘nalishni ham o‘zidamujassamlashtirganbanklar (oxirgisigasobiqsovetlardavridagiDavlatbankinikiritishmumkin) shakllanaborgan.
Hozirgidavrdajahondaumumqabulqilingantizimbo‘libikkipog‘onali bank tizimixizmatqiladiva u davlatMarkaziybankivatijoratbanklaritarmog‘inio‘zichigaoladi.