Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги

 
Харита тузишда космик суратлардан фойдаланиш
Д.С.Ярматова қ.х.ф.н., А.М.Ахунжанов (СамДАҚИ).
К.Н.Хўжакелдиев (ҚарМИИ). 
Мамлакатимиз ривожланиш йилларида, қишлоқ хўжалиги соҳаларида 
илм – фан ютуқларидан кенг фойдаланишга, замонавий техника ва 
технологияларни 
ишлаб 
чиқаришга 
жалб 
қилишга 
катта 
эътибор 
қаратилмоқда. Бугунги кунда ер ресурсларини бошқариш соҳасида ҳам 
замонавий технологияларни қўллаш, иш жараёнларини автоматлаштириш 
ишлари амалга оширилмоқда. Шундай ишлардан бири ДКЯТ мақсадлари 
учун электрон хариталарни яратиш технологияларидир. 
Аэрокосмик суратлар пайдо бўлгунга қадар улар анъанавий услубдан, 
яъни ер юзасини турли асбоблар билан ўлчаб ҳисоб китоб қилишган. 
Топографик харитани сифати ва ишончлилиги унинг масштабига, 
аниқлигига, замонавийлигига ва сифатли нашр этилишига боғлиқдир. Аммо 
ҳар доим ҳам юқоридаги омиллар орасидаги боғликликлар бир бирига тўғри 
келавермайди. Харитани масштаби қанча йирик ва мазмуни аниқ бўлса у 
шунча тез эскиради. Топографик хариталарни катта ҳудуд учун анъанавий 
усулларда янгилашга эса кўп вақт, оғир меҳнат ва моддий ҳаражат сарф 
бўлади. Бу ҳолда космик суратлар яқиндан ёрдам бера олади. Сунъий 

---

106 
йўлдошдан олинган ерни сурати кам вақт сарфлаб керакли жойни замонавий 
тасвирини бера олади.
Аэро суратлар тарихига тўхталадиган бўлсак, ер юзасини ўлчашда 
фазодан туриб ерни суратга олиш ХIX асрга тўғри келади. Космонавтика 
соҳасида эришилган ютуқлар натижасида картографияга янги, жойни 
масофадан туриб тадқиқ қилиш атамаси кириб келди. Бу ўз навбатида 
картография соҳасида жуда катта қулайликларга олиб келди. Жойни 
масофадан туриб тадқиқ қилиш усулини анъанавий усулга кўра афзаллиги: 
унда керакли жойдан кўплаб маълумотлар олиш, жойни маълум даврдаги 
турли жараёнлар динамикасини кузатиш тахлил қилиш, қисқа вақт оралиғида 
турли мавзули карталарни тузиш ва янгилаш ва бошқалардан иборат. Жойни 
масофадан туриб тадқиқ қилиш усулидан олинган маълумотлар ёрдамида 
атроф мухитни илмий ва амалий масалаларини ўрганиш ва ечишда, геология, 
қишлоқ хўжалигида, ўрмон хўжалигида, туризм ва бошқа соҳаларда 
фойдаланиш ўз самарасини бермоқда. Хозирда бутун дунёда IKONOS, 
NOAA, LANDSAT, SPOT, IRS, RADARSAT, ERS, КВР-1000, МКФ-6, ТК-350 
йўлдош аппаратларидан кенг фойдаланилмоқда. 
Дастурлар таъминоти кўп ва хилма хилдир. Уларга мисол қилиб ERDAS 
IMAGING, Arсsсene, IDL, ENVI, IAS ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. 
MapInfo дастури ёрдамида эса , жой тўғрисида маълумотларни унинг 
манзили ва номи орқали топиш мумкин. Қўшимча равишда кўчаларнинг 
кесишувини, чегарасини, интерактив ёки автоматик равишда геокодлашни
амалга ошириш ва маълумотлар базасидан обектларни картага кўчириш 
мумкин. Маълумотларни тизимда тасвирлаш жадвал, карта, диаграмма ва
матн кўринишида бўлиши мумкин. Тизим орқали махсус географик таҳлил 
ва график таҳрир қилиш мумкин. Тизимда турли геодезик масалаларни ҳал 
қилиш, карталарни архивлаш ва векторизация қилиш, картографик 
проекциялаш, фазовий маълумотларни бирлаштириш мумкин.
Тузилган электрон рақамли карта ва планни хўжаликлараро ер тузиш 
лойихаси ишларида хам фойдаланиш мумкин. Бу дастур хужаликлараро ер 
тузиш лойихаси ишларини бажаришда кенг қулайлик ва имкониятларга эга 
бўлиб, юзани аниклашда қўлланиладиган анъанавий усулларга ҳожат 
колдирмайди. 
Бундан ташқари электрон рақамли карта ва планлар давлатимиз бойлиги 
хисобланмиш йиллик пахта ва ғалла майдонларини алмашлаб экиш 
далаларига болишда ва уларнинг мониторингини олиб боришда ҳам катта 
хизмат қилади. 
Ҳозирги янги технологияларни қўллаш натижасида электрон рақамли 
карталардан фойдаланиш имкониятининг қулайлиги анъанавий (эски) усулга 
нисбатан афзаллиги маълумдир.
Хулоса қилиб шуни таъкидлаш керакки, геоахборот тизимларида 
яратилган электрон рақамли карталардан фойдаланган ҳолда ер тузиш ва ер 
кадастри ишларини бажариш вақт, меҳнат ва ҳаражатлар сарфини 
камайтиради. Шу билан бирга бажарилган ишларнинг сифатини ва аниқлик 
даражасини оширади, ер кадастри ахборотларидан фойдаланувчиларга кенг 

---

107 
имкониятлар яратади. Бу эса ер тузиш ва ер кадастри соҳасининг 
ривожланишида катта аҳамиятга эгадир.