Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

Keywords:
 roots, leaves, stems, seeds, alkaloids, extractives.
Papaveraceae (ko'knordoshlar) oilasiga mansub Glaucium elegans (Nafis 
o'rmonqora) tog' oldi qismi va pastki qismlarida qumli, mayda shag'alli 
tuproqlarida o'sadi. Markaziy Osiyo mamlakatlari, Eron, Afg’oniston, Kavkaz tog’ 
tizmalari, Pokiston va Turkiyada tarqalgan. Yurtimizda Samarqand, Farg'ona, 
Qashqadaryo, Buxoro, Surxandaryo va Toshkent (Mogoltau, Qurama tizmasi) 
viloyatlarida tarqalgan. 
Glaucium elegans dastlab M.G. Popov tomonidan morfologiyasi o’rganilgan, 
keyinchalik L.Slavikova [1], A.Slavik [2], L.D.Yakhontova [3], O.N.Tolkachev va 
Yu.V.Baranova tomonidan alkaloidlar tarkibi, Z.Tavakkoli [4] tomonidan 
biologiyasi o’rganilgan. 
Glacium elegans bir yillik o’simlik bo’lib, aprel oyi ohiri va iyul oyi boshida 
gullaydi va meva tugadi. Poyasi 10-30 sm, kam shoxlanuvchan, ingichka, pastki 
qismi oq tuklar bilan qoplangan. Ildiz bo'g'zidagi barglari mozaika hosil qiladi va 
uzunligi 10-15sm, eni 2-3sm bo’lib, lirasimon bo'lakli, chetlarida siyrak tikansimon 
tuklari mavjud. Poyadagi barglari esa tuxumsimon, 4-6 sm uzunlikda va 2-5 sm 
qalinlikda. G'unchalari uzunchoq, 1,5-2 sm uzunlikda va eni 3-5 mm, siyrak uzun 
tuklarga ega. Gullari to’g’ri, gultojibarglarining tubi qora dog'li, o’rtasi qizil, 
uchlari esa sariq rangli. Dukkak mevasining uzunligi 6-15 sm va eni 1,5-2 mm. 
Urug’lari 1,2mm diametrli silliq. 
Tadqiqot Glaucium elegansni Farg’ona viloyati Damko’l qishlog’i atrofidan 
gullash mavsumida (may oyida) terib olishdan boshlandi. Shuni ta’kidlash joizki 
Farg’ona shaxri atrofida o’sadigan ushbu o’simlikning kimyoviy tarkibi avval 

---

56 
o’rganilmagan. O’simlikning urug’i, urug’ qobig’i, bargi va tanasi quritilgach, har 
biri alohida etanolda ektraktsiya qilindi. 1120 gramm quritilgan urug’ va urug’ 
qobig’i birgalikda tegirmonda maydalanib, 4 marta etil spirtida ekstraktsiya 
qilingandan so’ng, hosil bo’lgan ekstrakt tarkibidagi etil spirti to’liq haydaldi. 
Quritilgan ekstrakt avval kislotali muhitga (pH=2) so’ng ishqoriy muhitga olindi 
(pH=8-9) va xloroformda yuvildi. Bunda 0,053 gramm organik moddalar 
aralashmasi xloroformga erib o’tdi. 
Quritilgan 1130 gramm bargidan esa etil spirtagi ekstraksiyadan so’ng, 
xloroformda o’tgan 5 g (4,4%) summa olindi. Urug’ va urug’ qobig’dan farqli 
ravishda barg ekstraksiya qilinishidan avval 8% li ammoniy gidroksid eritmasi 
bilan ho’llandi. Sifat reaktsiyalari hamda yupqa qatlam xromotografiya yordamida 
alkaloidlar borligi aniqlandi. Bundan Glaucium elegansning urug’i va urug’ qobig’i 
qolgan yer usti qismlariga qaragada kamroq alkaloid saqlashi aniqlandi. 
Papaveraceae oialasiga mansub boshqa o’simliklarda bo’lgani kabi Glaucium 
elegans tarkibida ham asosiy uchraydigan alkaloidlar: glaucin, protopin, corydin, 
isocorydin, allocryptopin, xelerythrin, sanguinarin, xelirubin, (±) xelidonin 
(diphyllin), coptisin, isoboldin va boshqa benzofenantridin tipidagi alkaloidlar 
mavjud. Yuqoridagi alkaloidlardan chelidonin faqatgina poya qismidagina uchraydi 
[5]. 
Yuqorida keltirilgan alkaloidlardan glaucin gidroxlorid tuz holida ayrim 
mamlakatlarda (Germaniya, Belgiya) kuchli bronxitga qarshi ishlatiladi. Ishlab 
chiqarish shakli: 0,05 g li sariq po’stloqcha bilan qoplangan tabletka shaklida 
(Tabulettae Glaucini hydrochloride obductae). Ayrim alkaloidlar protopin, 
allocryptopin va corydin alkaloidlari esa nerv sistemasini tinchlantiruvchi 
xususiyati sababli tibbiyotda analgetiklar sifatida qo’llaniladi. Xelidonin 
alkaloidalari ishtirokida metabolism jarayonini aktivlashtiruvchi enzimlar 
tayyorlanadi.