Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

Yodtironinlar sintezi va sekretsiyasining idora etilish. 
Yodtironinlarning sintezi bilan sekretsiyasini gipotalamo-gipofizar sistemasi 
idora etib boradi. Gipotalamusning tiroliberini gipofizar tireotrop gormon 
sekretsiyasini jonlantirib turadi, tireotrop o‘z navbatida yodtironinlar sintezi bilan 
sekretsiyasini jonlantiradi. Qonda yodtironinlar konsentratsiyasining kuchayishi 
tiroliberin bilan tireotrop gormon sintezi va sekretsiyasini susaytiradi 
(ingibitsiyalaydi-gormoni ham ingibitsiyalaydi. 
Yodtironinlar ishlanib, qonga chiqqanidan keyin maxsus glikoprotein –
tiroksinbiriktiruvchi oqsil bilan birikkan holda qon bilan tarqaladi. Qondagi 
yodtironinlar konsentratsiyasi 4-8 mkg/dl ga teng keladi; tiroksin qonda 
triyodtironinga qaraganda 15-20 baravar ortiq bo‘ladi, ammo tryodtironinning 
gormonal aktivligi tiroksinga qaraganda taxminan 5 baravar kuchlidir. Qondagi 
yodtironinlarning yarim hayotini kechirish vaqti (yarim umri) besh sutka atrofida. 
Yodtironinlar miya va gonadalar hujayralarini aytmaganda, aftidan, hamma 
hujayralar ichiga o‘taveradi. Nishon-hujayralarda yodtironinlar, xuddi steroid 
gormonlar singari, xromatin bilan o‘zaro ta’sir qilib, muayyan genlar 
transkripsiyasi tezligini o‘zgartirib turadi. 
Yodtironinlar ikki tipdagi protsesslarni idora etadi:
1) to‘qimalarning o‘sishi va tabaqalanib borishini (differensiatsiyasini); 2)energiya 
almashinuvini (qalqonsimon bez funksiyasi susayganida – gipofunksiyasi mahalida 
asosiy almashinuv pasayadi, kuchayganida-giperfunksiya paytida zo‘rayadi.) 
Qalqonsimon bez giperfunksiyasi.
Diffuz toksik bo‘qoq (Grevs kasalligi, 
Bazedov kasalligi) qalqonsimon bez giperfunksiyasining hammadan ko‘p 

---

164 
uchraydigan formasidir. Bu kasallikda qalqonsimon bez kattalashgan bo‘ladi, 
oldingi yuzasining shishib chiqqanligi (bo‘qoq borligi) qayd qilinadi; yodtironin 
sinteziningtezligi kuchayadi. Qon plazmasida yodtironinlar konsentratsiyasi 
odatdagi darajadan 2-5 baravar ortib ketadi, bu tireotoksikozga olib keladi. 
Tireotoksikozning xarakterli belgilari muskullar zaifligi, ishtaha kuchayib, 
ko‘p ovqat yeyish va shu bilan bir vaqtda ozib ketaverish (manfiy azot balansi 
bo‘lishi), tana temperaturasining ko‘tarilib turishidir. Kasallikning bu ko‘rinishlari 
anabolik va katabolik protsesslarning bir yo‘la zo‘rayishiga bog‘liqdir, shu bilan 
bir vaqtda katabolzm ko‘proq darajada zo‘rayadiki, tana vaznining kamayib borishi 
shundan dalolat beradi. Yodtironinlar turli organlar hujayralarda muayyan genlar 
transkripsiyasini aktivlashtiradi, shunga yarasha oqsillar sintezining tezligi ortadi, 
bu esa talaygina energiya sarflanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. 
Sintezi kuchayadigon oqsillarning biri Na, K-AT Fazadir: bu fermentning 
hujayralar plazmatik membranalaridagi miqdori ko‘payadi,shuning natijasida 
hujayralar bilan hujayralararo muhit o‘rtasida ionalar almashinuvi tezlashadi. 
Natriy nasosinin ishlab borishi ham anchagina ATF sarflanishini talab qiladi 
(normada natriy nasosi organizmda sintezlanadigan jami ATFning taxminan 20 
foizini sarflaydi). Tireotoksikozda ATF sarfinin ko‘payishi nafas nazorati ta’siri 
va umumiy katabolzm yo‘lining idora etilishi natijasida oziq moddalar katabolizmi 
hamda ATF sintezi tezlashuviga olib keladi. Diffuz toksik bo‘qoq bilan og‘rigan 
odamlarda asosiy almashinuv normadagiga qaraganda 30 -60 foiz kuchaygan 
bo‘ladi. 
Diffuz toksik bo‘qoqning kelib chiqish sabablari ma’lum emas. Yodtironinlar 
konsentratsiyasi yuqori bo‘lgani tufayli kasallar qonida tireotrop gormon 
konsentratsiyasi pasaygan bo‘ladi. Bu-idora etuvchi gipotalamo – gipofizar 
xalqaning normal ishlab borayotganini ko‘rsatadi. Kasallarni taxminan yarmisining 
qonida qalqonsimon bezdagi tireotrop gormonlarining retseptorlari bilan birikib 
oladigan immunoglobulin topiladi; bu immunoglobulin xuddi tireotrop gormonga 
o‘xshab ta’sir ko‘rsatib boradi, ya’ni yodtireoglobulin sintezini jonlantiradi. Mana 
shunday 
hollarda 
qolqonsimon 
bez 
funksiyasining 
kuchayib 
ketishi, 
giperfunksiyasi organizm immun reaksiyalarining izdan chiqishi oqibatida bo‘lsa 
ajab emas, bu organizmda uning o‘z to‘qimalari oqsillariga ta’sir qiladigan 
antitelolar hosil bo‘lishi bilan namoyon bo‘ladi.