Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

significance of some mesophytes in the formation of tugai in the Karadarya and its valley. 
Key words: Karadarya, river valley, tugai, mesophyte plants. 
Андижон вилояти республикамизнинг бошқа вилоятларига нисбатан сув 
ресурсларига бой. Вилоят дарёлари асосан ёғин-сочиндан, кўп йиллик қор музликлардан 
сув олади. Энг катта дарёси Қорадарё [1, 160 - б, 2, 115 - б] . 
Қорадарё сувининг каналлар ёрдамида суғоришга олиниши натижасида, 
Куйганёрдан ўтгандан сўнг, экинлар энг кўп суғориладиган даврда, суви озайиб кетади. 
Лекин шунга қарамасдан Норин билан қўшилиш жойида анчагина сув оқади ва бу сувлар 
ер остидан дарёга келадиган ҳамда ташлама сувлардан иборат [1, 172 - б].
Дарё водийсида кўплап тўқайзорлар шаклланган бўлиб, уларнинг ҳозирда жуда 
кам қисми қолган. Шундай бўлсада онда – сонда қолган ўсимликлар тўқайзорларни яна 
қайта тикланишига бўлган умидни ўйғотади.
Тўқай ва тўқайзорлар ўсимликлари маҳаллий халқ дарё бўйларига яқин бўлган 
жойларни ва у ерларда ўсувчи ўсимликларни тушунади [1, 162-б, 4, 54 -б]. Тўқайзорлар 
кўп жойларда дарахт, бута, чала бута ва ўтларнинг биргаликда ўсишидан ташкил топган. 
Баъзан чирмашиб ўсувчи (лиана) ўсимликлар ҳам учрайди. Тўқайзорлар Ўрта Осиёнинг, 
жумладан Ўзбекистоннинг чўл минтақасидан тоғ минтақасигача бўлган дарё бўйларида 
учрайди. Лекин унинг асосий майдони дарёларнинг ўрта ва қуйи оқими билан боғлиқдир. 
Тоғ минтақасида бундай майдонлар ингичка ўзантармоқ ҳосил қилиб ётади. Тоғ 
оралиқлари ва сойлардан оқиб ўтадиган дарё бўйларида турли ўсимликлар дарахт, бута ва 
чала буталар кўп ўсади. Улардан тол, терак, қайин, тоғолча, дўлана, камхастак, онда-сонда 
*
Абдуллаев М.А., 
*Абдуллаев М.А., 
*Аbdullaev M.A., 

---

104 
ёнғоқ, олма, жийда кабилар ўсади. Булардан ташқари, итбурун, зирк каби буталар ҳам кўп 
учрайди. Бу жойларда бир йиллик ва кўп йиллик ўсимликлардан агростис, томирдори, 
ғовпечак, кендир, қиёқ, ялпиз ва бошқалар дарё ёқаларида чим ҳосил килади. Адир 
минтақасидаги тўқайлар анча катта-катта майдонларни ташкил этади. Чунки баъзан сув 
келиб дарёлар тошганда улар кенгайиб, қирғоқларгача сув чиқади [1, 176 - б, 4, 63 - б]. 
Кейинчалик сувлар камайиб, дарёлар тор ўзан ҳосил қилиб оқади ва унинг 
чеккаларида эса тўқайзорлар ҳосил бўлади. Бу минтақадаги тўқайларда дарахтларга 
нисбатан бута ва чала буталар (жангак, туранғил, тол, чаканда, юлғун) кўп йиллик 
ўсимликлардан жийда, оқ нилуфар, ковар кабилар кўп ўсади. Булардан ташқари янтоқ, 
қизилмия, турли астрагаллар ҳамда буғдойдошлар оиласидан ҳам кўпгина ўсимликлар 
ўсади [1, 178 - б, 4, 64 -б]. 
Тўқайларнинг бўз ва қўнғир тупроқдан иборат юқори минтақаларда тошлоқ 
майдонлар ҳам учрайди. Унумдор тупроқлардан қишлоқ ҳўжалигида деҳқончилик учун, 
чорва молларини боқишда маълум даражада яйлов сифатида фойдаланилади. 
Тўқайлар дарё ёқаларига яқин бўлганлигидан у ерда ўсадиган ўсимликлар жуда 
турли-тумандир. 
Қуйида тўқайзорларда кўп ўсадиган ўсимликларнинг баъзилари ва айнан 
Қорадарёда ўсадиган ўсимликлар билан танишиб ўтамиз. Биз ўрганаётган Қорадарёнинг 
ўрта қисми Тешиктош, Қуруқ қарағай, Шўро, Бўтақара, Найман аҳоли пунктларини 
Қорадарё соҳилларида қуйидаги дарахтсимон тўқай ўсимликлари ўсганлигини кўрдик. 
Тўқайзорларда дарахтсимон ўсимликлардан қуйидагилар кўп ўсади. 
1. Жийдалар 
(Eliagnus Angistifoliya)
– дарё қўлтиқларида, бироз намли майдонларда 
тўқайзорлар ҳосил қилиб ўсади. Мевалари ширин, тахир бўлиб, қуш тўдаларига озиқ-овқат 
бўлади. Бу дарахтнинг бўйлари 3-4, баъзан 5 м гача бўлиб, танаси қўнғир, тиканли бўлади. 
Тиканли бўлганли сабабли, маҳаллий аҳоли учун ёқилғи ҳолида ҳовли, боғ атрофларига 
қўра девор сифатида фойдаланилади. 
Туранғил