Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

(Сарраris spinosa)
– бу ер бағирлаб судралиб ўсувчи тиканли ўсимлик. 
Барглари тухумсимон юмолоқ гўштли ўсимлик. Барг мевалари илдизлари дориворлик 
ҳусусиятига эга. 
Янтоқ 
(Alhagi sparsifolia) – 
булар қўпроқ қумли тупроқли қирғоқларда ўсади. Бу 
янтоқни тиканлари калтароқ бўлади. Қирғиз янтоғи 
(Alhagi Kirhizorm)
– юқоридаги турдан 
сертикан, тиканлари узун бўлишлиги билан ажралиб туради. 
Бу ҳар иккала янтоқ турлари ем – ҳашак, ўтин ёқилғи бўлишидан ташқари 
дориворлик ҳусусиятига эга. Жуда асалширага бой. 
Қамиш 
(Phragmites communis L.Trin)
– буғдойдошлар оиласидан. Кўп йиллик 
илдизпояли, ўсиш шаротига қараб бўйи 2 – 4 м га етади. Унинг пояси тик ўсади, туксиз, 
силлиқ ва ичи бўш бўлади. У ариқ бўйларида, дарё қирғоқларида, кўл атрофларида ҳамда 
тўқайзорларда кўп тарқалган. Қамиш қорамоллар учун баҳор фаслида яхши озиқ 
ўсимликлардан ҳисобланади. Ёз пайтида пояси ёғочланганлиги сабабли ҳайвонлар фақат 
унинг баргини ейди. Бу ўсимликлардан юқори сифатли силос тайёрлаш мумкин. 
Қўға 
(Turha Laxmanni)
– қўғалар сувда айниқса, сизот, ариқларни тиниқ сувларида 
қўғазорлар ҳосил қилиб ўсади. Қўға ем-ҳашак, кўзга яқин, улардан бўйралар, четанлар, 
дағал палослар қилинади. 
Булардан ташқари сув қамиши 
(Calamogrostis dubia)
– бу тур ем-ҳашак сифатида 
кейинчалик эса пояси ёғочланганда ундан капа ва томларга босиладиган материаллар 
сифатида ишлатилади. 
Яна тўқай ўсимликлари орасида ажойиб қизилмия билан бирга ўсувчи, йирик, 
баланд бўйли 
(imperata cylindrical L)
– ҳалқ орасида савачўп номи билан юритиладиган 
ўсимликдир. Сувга сероб, намгарчилиги ўртача майдонларда ажриқ 
(Cennodom Daktelon)
қуруқ тош, шағалли майдонларда, бошқа ажриқ 
(Aeluopus litoralis)
номли тур учрайди. 

---

106 
Намли, қумли тупроқларда оқ гулли ўтлоқ себаргаси 
(Trifolium Pratense), 
ҳамда судралиб 
ўсувчи майда оқ гулли 
(Trifolium repens)
лар чим ҳосил қилиб яшайди. 
Қирқбўғим 
(Equisetum orvense)
– қумоқ ёки қумли тупроқларда, ариқ бўйларида, 
чим ҳосил қилиб ўсади. Мол – қўйлар емайди деб кўрсатилади лекин моллар оз-моз ейди. 
Сутлама ўт (
Euphorbia lamprocorpa
) – бу кўп йиллик бўйлари 80-100 см ли ўт. Биз 
ўрганаётган тўқай ўсимликлари орасида бу ўсимлик тури айрим жойларда гуруҳ-гуруҳ 
бўлиб ўсади. Бу ўсимликни мол-қўйлар емайди. Захарли ўсимлик ҳисобланади. Шу билан 
бирга доривордир. 
Ялпиз 
(Mentha oriatica L)
– қум тупроқли ариқ бўйларида кўп ўсади. Ўтлоқ 
ўсимликлари қаторига кирадиган эфир мойли ўсимликлардир. 
Зубтурум 
(Plantago major L)
– ариқ бўйларида кўп ўсади. Бу қимматбаҳо доривор 
ўсимликдир. Одамларда жигар касалликларини даволашда, бу ўсимликдан олинган сок 
“Рliantaglutciline” аптекаларда сотилади. Ҳалқ табобатида яраларга, куйган жойларга 
барглари эзилган ҳолда босилади. 
Кичик зубтурум 
(Plantago Lanciolota)
– бу зумтурумнинг барглари ланцентсимон 
кичик чўзиқ бўлади. Ҳалқ орасида бўзчи – бўзчи номи билан ҳам юритилади. 
Кендр 
(Apocynum lancifolium Rus)
– бу тола берувчи, йирик, бўйлари 80, 100, 120 см 
ли чиройли гулловчи ўсимлик. Гуллари пушти, қизил пушти рангларда бўлади. 
Оқ-бош 
(Karelinia caspica)
– бу ўсимлик дарёнинг эски ўзанларида, шағал қумли 
майдонларда ўтлоқзорлар ҳосил қилиб ўсади. Бўйлари 3 – 40 см, сершох, поя ва барглари 
сер сув ўсимликдир. Ҳайвонлар деярли емайди. 
Ёввойи буғдой 
(Aeliropus litoralis)
– бу бошоқдошлар оиласини вакили, қуруқ 
шағалли жойларда, март, апрел ойларида қамиш ўтлоқзорлар ҳосил қилиб ўсади. 
Ёшлигида ҳайвонлар яхши ейди. Қуригандан кейин кўпроқ қўй, молларгина ейди, сабаби 
қилтириқлари йўғон ва узун бўлгани учун тиканга ўхшайди. 
Шувоқ 
(Artemisia ferganensis)
– бу кўп йиллик чалабута ўсимлиги, дарёнинг эски 
ўзанларини қуруқ шағалли ва соз тупроқли майдонларида қалин ўтлоқзорлар ҳосил қилиб 
ўсади. Уй ҳайвонлари севиб ейди. 
Сачратки ёки Талха 
(Cichorium intybus) 
– бу кўп йиллик ўт ўсимлиги, намли 
майдонларда, ариқ бўйларида, ўтроқ ўсимликларининг таркибига киради. Бўйлари 60-80 
см ли чиройли ҳаворанг гулли ўсимликдир. Сачратки доривор ўсимликдир. Илдиз ва 
пояларида ишқор моддаси кўп бўлади. Шу сабабли доривор ўсимлик сифатида рўйхатга 
олинган. 
Туятовон 
(Zygophyllum fabago)
– бу кўп йиллик поя ва барглари серсув, гўштли 
ўсимлик. Дарё қирғоқларидаги ариқларда, ағдарилган эски жарли шўрлашган тупроқларда 
кўп ўсади. Илдизпояси 30 – 70 см бўлиб, ёз давомида гуллаб уруғлайди. 
Калта баргли сарсабл 
(Asparagus persicus) 
– бу кўп йиллик, илашиб, чирмашиб ўсувчи 
ўт. Ўтлоқ ўсимликлар таркибига киради. Моллар бошқа ўтлар аралашмаси билан ейди. 
Халқ табобатида доривор ўсимлик сифатида ишлатилади. Бўйи 50-100 см. 
Бақа жўхориси 
(Lepidium latifolium) – 
эски дарё ўзанларини қуруқ тепалик жойларида 
қалин ўтлоқзорлар ҳосил қилади. Мол, қўйлар емайди. Сассиқ ўт ҳисобланади. 
Эчкисоқол 
(Dadortia orientalis L) – 
бу ўсимлик қумлоқ шағалли тупроқларда катта 
майдонларда ўтлоқзорлар ҳосил қилиб ўсади. Бу сершох ялтироқ туксиз бўйлари 30-40 см 
бўлган ўсимликни поя ва шох-шаббалари майин эластик бўлганлиги сабабли ойим 
супургиси деб номланади. 
Ёввойи шакар қамиш 
(Saccharum spontaneum) – 
бошоқдошлар оиласининг вакили. Бу 
ўсимлик дарёларнинг сернам жойларида кўплаб ўтлоқзорлар ҳосил қилиб ўсади. Ёш, 
майсалигида ўриб молларга берилади. Ёғочланганларини мол, қўй емайди. Бўйи 70-150 
см. 
Чаён ўт ёки ачитки ўт 
(Urtica urens) – 
кўп йиллик илдизпояли ўсимлик. Шох – 
шаббалари, барглари дағал ўткир тукли. Баданга санчилса ачитади, қичиштиради, теккан 

---

107 
жойда шишлар ҳосил қилади. Витамин С га бой доривор ўсимликдир. Сувга яқин намли 
унумдор ерларда кўплаб ўсади. 
Кичик қўға 
(Tifa minima) –
кўп йиллик бўйлари кичкина, майда ўсимлик бўлиб, ариқ, 
закан, дарё қирғоқларида кўп ўсади. Мол – қўйлар яхши ейди. Хилма – хил корзинкалар, 
пақирчалар, қутичалар ясалади. 
1.
Сузувчи ғиччак 
(Potamogeton natаns)
2.
Бўғимдор ғиччак 
(Potamogeton hodosus poir ex Lam)
1.
Сув бетида сузувчи барглари эллипссимон, тухумсимон ёки бироз узунчоқроқ 
4-5 см ли, туби юраксимон, дарёларни оқар сувларида ўсади. 
2.
Сувга чўккан барглари тезда парчаланиб кетади. Илдизи поялари кучли 
ривожланган. Булар ҳам юқоридаги сузувчи ғиччакка ўхшаш оқар сувларда кўп ўсади. 
Баргларини пояга яқин қисқа бандли бўлишлиги билан ажралиб туради. 
Эркак қамиш 
(Еrianthus ravennae)
– бу илдиз пояли, чим ҳосил қилиб ўсувчи кўп 
йиллик ўсимлик. Пояси қаттиқ, бўйи 3-4 м гача, баргларининг узунлиги 50-100 см, эни 1,5 
см, чеккалари дағал. Ариқ, сой, дарё бўйларида кўп ўсади. 
Череда ёки учбарг 
(Bithens triopatra)
– дарё, сой, закан қирғоқларида, куруқроқ 
эски лойқаларда ўтлоқзорлар ҳосил қилиб ўсади. Бўйлари 25-30 см, барглари тухумсимон 
узунчоқроқ, йирик аррасимон қирқилган, қимматбахо доривор ўсимлик. Иссиқ ўтган, яра 
тошган болаларни череда қайнатилган сувини совутиб чўмилтиради. 
Ёввойи арпалар 
(Hordeum bulbosum)
– бўйи 80-100 см атрофида бўлади. Тик ўсади. 
Ариқ, закан, дарё қирғоқларида ўтлоқ ўсимликлар таркибига киради. Мол – қўйлар яхши 
ейди. Бу кўп йиллик пиёзбошли ёввойи арпа бошқа турлар ичида энг каттаси 
ҳисобланади. 
Сув қалампир 
(Poligonum gidropiper) – 
бўйи 26 см, пояси қизғиш, барглари 
ланцентсимон, ўткир учли. Баргларида қора нуқтасимон безлари бор. Сув ҳавзалари 
қирғоқларида, зовурлар ичида, дарё бўйларида кўп ўсади. Доривор ўсимлик ҳисобланади. 
Сув ғов курмаги 
(Е. orizoides (Ard) Koss)
– бу бир йиллик ўсимлик бўлиб, бўйи 50-
120 см. Вегататив жуда тез кўпаяди. Шолипояларда бегона ўт сифатида кўп учрайди. 
Якан (
Juncos gerardii)
– ариқ, зовур, дарё қирғоқларида ўтлоқзорлар ҳосил қилиб 
ўсади. Уй ҳайвонлари яхши ейди. 
Хилол 
(Cipperus orizoides) – 
дарё, сой, зовур, ариқ сувларининг қирғоқларида ўсади. 
Илдизлари кучли ривожланган бўлиб, илдиз туганагига эга [3, 125-218 -б, 5, 124-249 -б]. 
Ҳулоса қилиб айтганда Қорадарё ҳавзасида ўзига хос ўсимликлар турлари 
тарқалган. Юқори қисмида дарахт бута ўсимликлари кўпроқ учраса, ўрта ва қуйи 
қисмларида кўп йиллик ўт ўсимликлари кўпчиликни ташкил этади.
Қорадарё ҳавзаси ҳозирги кундаги экологик ҳолати ёмон аҳволда. Мавжуд 
табиий тўқай, кўллар йўқ қилиниб, маданий экинзорларга айлантирилмоқда. Натижада 
тупроққа турли кимёвий минерал ўғитлар солиниши; ёввойи ўсимликларга қарши 
заҳарли химикатлар қўлланилиши, турли саноат чиқиндилари табиий экотизмни издан 
чиқариб юбормокда. Мавжуд тўқайзорлани сақлаб қолиш, янги тўқайзорлани барпо этиш 
билан кўплаб ҳайвон ва ўсимликларни биохилма – хиллигини сақлаб қолган бўламиз.