Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

 
 
Литература: 
1. И.А. Каримов. «Узбекистан на пороге XXI века: угроза безопасности, условия 
стабильности и гарантии прогресса» T.: Ўзбекистон 1997. 
2. М. Мамадазамов – “Ер ҳаммамиз учун ягона уй” – Т.: Фан 1990 
3. Т. Тиловов – Экологиянинг долзарб муаммолари. – Қарши: Насаф, 2003. 
4. Баратов П – Табиатни мухофаза қилиш. - T.: Ўқитувчи 1991. 
САМАРҚАНД ШАХАР МАИШИЙ ЧИҚИНДИЛАРИНИ 
ЗАРАРСИЗЛАНТИРИШНИНГ ГЕОЭКОЛОГИК АҲАМИЯТИ 
Назаров Холмирза Тиркашович (г.ф.н., доц), 
Абдухалимова Мехрангиз (талаба), 
Лапасова Дилноза (талаба) 
Самарқанд давлат университети 
Аннотация: Маиший чиқиндиларнинг хажми, таркиби, классификацияси, атмосфера, 
сув, тупроқ, ва инсонга таъсири, қайта ишлаш, компостлаш улардан иккиламчи маҳсулот 
олишда фойдаланишнинг самарадорлигини урганиш. 
Таянч сўзлар: маишийчиқит, ишлаб чиқариш чиқити, иккиламчи маҳсулот, 
утилизация,чиқиндиларни саралаш, чиқиндиларни қайта ишлаш, кластер, экология, 
атмосфера, сув, тупроқ. 
Аннотация: Изучение объемов бытовых отходов, их состав, классификацию, 
воздействие на атмосферу, воду, почву и человека, обработка, компостирование и 
эффективность получения вторичных продуктов из бытовых отходов. 
Ключевые слова: бытовой отход, производственный отход, вторичный продукт, 
утилизация, классификация отходов, переработка отходов, кластер, экология ,атмосфера,
вода, почва. 
Abstract: Study of the volume of household waste, its composition, classification, impact on the 
atmosphere, water, soil and man, processing, composting and efficiency of obtaining secondary 
products from household waste. 
Key words: household waste, industrial waste, secondary product, recycling, waste 
classification, recycling, cluster, ecology, atmosphere, water, soil. 
Кейинги 50 йил ичида сайёрамизда аҳоли сони кескин ўсиши кузатилмоқда бу ўз 
навбатидааҳолини истеъмолэҳтиёжларини ошиб бориши билан характерланиб истеъмол 
молларини кўплаб ишлаб чиқариш табий ресурсларни янада кўпроқфойдаланишга яъни 
табиат ва жамият ўртасида экологик мувозанатни бузилишига олиб келмоқда. Ишлаб 
чиқаришни жадал ривожланиши, аҳоли манзилгохларини кўпайиб бориши, атроф муҳитга 
кўп миқдорда чиқиндиларни чиқаришга сабаб бўлмоқда чиқиндиларни миқдорини кўпайиб 
кетиши сув, ҳаво, тупроқлар ифлосланишга бу ўз навбатида ижтимоий-экологик муамоларни 
келиб чиқишига сабаб бўлмоқда.
Ҳозирги вақтда энг долзарб муамолардан бири чиқиндиларни зарарсизлантириш, ишлаб 
чиқаришда чиқиндисиз, кам чиқиндили технологиялардан фойдаланишга ўтишдир [2, 3]. 
Республикамиз мустакилликка эришгач барча соҳалар қатори экология ва атроф муҳит 
муҳофазаси масаласига алоҳида эътибор қаратилиб соҳани хар томонлама такомиллаштириш 
ва давлат бошқарувини ташкил этиш мақсадида 2002 йил 5-апрелда «Чиқинди тўғрисида»ги 
қонуни қабул қилиши экологик ҳолатни яхшилаш, чиқиндиларнинг фуқаролар соғлиғига 
зарарли таъсирини олдини олиш, аҳоли турмуш даражаси ва сифатини ошириш учун қулай 
муҳитлар яратиш, маиший чиқиндиларни йиғиш, саралаш, утилизацияқилишқайта ишлаш 
масалаларини янада яхшилашга бағишланган қонунийасос бўлиб хизмат қилади. 
Қонунда чиқиндилар билан боғлиқ бўлган ишларни амалга ошириш соҳасидаги 
муносабатларни тартибга солиш орқали экология ва атроф муҳитмуҳофазасини янада 

---

117 
яхшилашга қаратилган қатор меъёрий ҳужжатлар қабул қилинди ва уни амалга ошириш 
юзасиданмутасадди ташкилотларга йўл хариталари белгилаб берилди. 2004 йилда мутасадди 
ташкилотларишларини амалга оширишни назорат қилиш мақсадида Республика табиатни 
муҳофаза қилиш қўмитаси қошида мувофиқлаштириш Кенгаши тузилди, кенгашга вилоят 
табиатини муҳофаза қилишқўмитаси, соғлиқни сақлаш бошқармаси, вилоят коммунал 
фойдаланиш бошқармаси, саноат ва кончиликда ишларни бехатар олиб боришни назорат 
қилиш агентликларига жалб этилди. Кенгаш экология ва атроф муҳитмуҳофазасини амалга 
оширишда чиқиндиларни иложи борича камайтириш, кам чиқиндили, чиқиндисиз 
технологик жараёнларини ишлаб чиқаришга жорий этиш каби қатор тадбирлари белгилаб 
берилди. 
Ушбу долзарб вазифани амалга ошириш юзасидан 2017 йил 21 апрелдаги экология ва 
атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида давлат бошқарув тизимини токомиллаштириб 
бериш тўғрисидаги ПФ-5024 сонли фармони қабул қилиниб фармонда 2017-2021 йилларда 
чиқиндилар билан боғлиқ ишларни амалга ошириш тизимни тубдан такомиллаштириш ва 
ривожлантириш аҳолига муносиб яшаш шароитларни яратиш, республикада санитария ва 
экологик вазиятни яхшилаш аҳоли турмуш даражаси ва сифатини янада ошириш кўзда 
тутилган [1, 3]. 
Вилоятлар экология ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш бошқармалари хузирида «Тоза 
ҳудуд» давлат унитар корхоналарни ташкил этиш ва улар фаолиятини самарали ташкил этиш 
белгилаб берилди.
Бугунги кунда сайёрамизда 5 миллиард тоннадан зиёд чиқинди тўпланган шундан атиги 
30% қайта ишланмоқда
.
Қолган қисми атроф муҳитни ифлосланишига, қайта ифлосланишга 
сабаб бўлмоқда, ифлосланиш сувда, ҳавода тупроққатламларида ошиб бориши аҳоли 
саломатлигига салбий таъсир этмоқда. Республикамизда 186 та чиқинди полигонлари мавжуд 
бўлиб, уларда 33,4 миллион тонна чиқинди тўпланиб қолган, уларни атроф-муҳитгабўлган 
салбий таъсирини камайтириш мақсадида қатор ишлар амалга оширилиб келинмоқда. Бухоро 
шаҳрида чиқиндиларни қайта ишлаш кластерларни ташкилэтиши диққатга сазовор ишлар 
ҳисобланади.
Аҳоли пунктларида алоҳида чиқиндихоналар ташкил этишниянада ривожлантириш 
ҳамда чиқиндиларни саралаш, утилизацияга алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ 
бунинг учун чет эл тажрибасидан фойдаланиб ҳар бир чиқинди учун алоҳида 
чиқиндиқутилари жорий этиш яхши натижа беради. Чиқиндини алоҳида–алоҳида ажратиш 
уларданиккиламчи маҳсулот ишлаб чиқаришга имкон яратиш вамаҳсулот таннархини анча 
камайишида ижобийахамиятга эга. Чиқинди асосида махсулот етиштирувчи корхоналарга 
ҳархил иқтисодий имтиёзлар яратиш уларни янада ривожланишига олиб келади. 
Чиқиндиларни сарфлаш уларни иккиламчи маҳсулот ишлаб чиқаришга жалб этиш 
чиқиндилар миқдорини камайишига олиб келади. 
Чириши мумкин булган чиқиндаларни кўмиш орқали чиринди ишлаб чиқариш ташкил 
этилса ундан бир йилдан кейин чиринди олиш мумкин бўлади. Бунинг учун махсус 
хандаклар ташкил этиш асосида, технологик шароитни қўллаган ҳолда амалга оширилса 
яхши натижа бериб, иқтисодий самарага эришиш мумкин. Юқорида таъкидлаб ўтилган 
ишларни энгаввало аҳолиўртасидаэкологик ва табиатни муҳофазақилишга нисбатан билим ва 
кўникмаларини шакллантирибгина амалга ошириш мумкин. Аҳоли уйидан чиқарадиган 
чиқитларни алоҳида-алоҳида пакетларга жойлаб чиқиндихонанинг алоҳидачиқитлар учун 
ажратилган қутиларига ташлашга ўргатиш зарур. Бунинг учун аҳоли орасида тушунтириш 
ишларини олиб бориш яъни оммавий ахборот воситаларидан фойдаланиш, маҳаллаларда 
амалий ишлар олиб бориш орқали аҳоли экологик маданиятини ошириш кўзланган мақсадга 
эришишга олиб келиб, экологик баркамолликка эришишни гаровидир. 
Ушбу долзарб масалани ечиш юзасидан Самарқанд вилоятида ҳам қатор ишлар амалга 
оширилиб келмоқда. 2017 йил 19 декабрда “Тараққиёт” агентлиги “Самарқанд шаҳрида 
маиший чиқитларини бошқаришни модернизация қилиш бўйича лойиҳани молиялаштириш 

---

118 
учун умумий сумма 23 млн. евро бўлган кредит келишувни имзолади. Бундан ташқари 
лойиҳани амалга оширишучун 8 млн евро микдордаги маблағи ҳам жалб этилди. 
Лойиха Самарқанд шахрида энг илғор тажрибалар ва жахон алдозаларга мувофиқузоқ 
муддатли яхлит бошқаришнинг яъни тузилмани амалга оширишгақаратилган. Лойиҳа 
чиқиндиларни бошқаришнинг Айниқса 200 чиқинди йиғиш пунктларни қуриш ва таъмирлаш 
70 та чиқинди йиғиш транспорти харид қилиш, қаттиқ моиший чиқилдиларни сартировка 
қилиш ва уларни кўмиш марказини шунингдек ахлатхоналарда ажраладиган биогазни қайта 
ишлашбўйича биореактор бўлиб ишлайдиган ускуналарни ўрнатишини ўз ичига олган барча 
ишларни ва барча занжирни уларни йиғиш қайта ишлаш ва утилизация қилиши 
молиялаштиришни қамраб олади шу маънода маиший чиқиндиларни тўплаш саралаш ва 
қайта ишлаш эвазига иккиламчи маҳсулот ишлаб чиқариш борасида мамлакатимизда 
тегишли ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиниб чора-тадбир амалга оширилмоқда. 
Самарқанд шаҳрида бир кунда 450-500 тонна чиқинди чиқишини ҳисобга олсак, 
вилоятда 263,7 гектармайдонни эгаллаган6таишлаб чиқаришчиқиндилари ва 77,2 
гектармайдонни эгаллагани 14та маиший чиқиндихоналар мавжуд бўлиб, ушбу 
чиқиндихоналарда 13 миллион 16 минг тонна ишлаб чиқариш чиқитлари ва 9 миллион 680 
тонна маиший чиқиндилар жойлаштирилган
. 
Маишийчиқиндиларни турлари бўйича 
ажратадиган бўлсак уни қуйидаги жадвалда кўришимиз мумкин (ўртача йиллик).
1-жадвал