Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Жиззах вилояти туманларида якка тартибдаги тадбиркорлик билан 
шуғулланувчилар сони бўйича солиқ ва маҳалла органлари маълумотларини қиёсий 
баҳолаш 
1.04.2017 й. ҳолатига 
№ Туманлар номи 
Якка тартибдаги тадбиркорлик 
билан шуғулланувчи солиқ 
тўловчилар сони 
Маҳалла органлари 
маълумоти бўйича 
тадбиркорлар сони 
Орадаги 
фарқ, 
марта 
1. Арнасой 
132 
257 
1,9 
2. Бахмал 
356 
1066 
3,0 
3. Ғаллаорол
684 
986 
1,4 
4. Дўстлик 
381 
533 
1,4 
5. Зомин
691 
1390 
2,0 
6. Зарбдор
293 
294 
1,0 
7. Зафаробод
150 
324 
2,2 
8. Мирзачўл 
188 
191 
1,0 
9. Пахтакор 
548 
658 
1,2 
10. Фориш 
353 
1441 
4,1 
11. Ш.Рашидов 
1318 
1594 
1,2 
12. Янгиобод
71 
218 
3,1 
Вилоят бўйича 
5165 
8869 
1,7 

---

268 
Қиёсий таҳлиллар шуни кўрсатадики, якка тартибдаги тадбиркорлик билан 
шуғулланувчилар сони бўйича солиқ ва маҳалла органлари томонидан тақдим этилган 
маълумотлар орасидаги тафовут вилоят бўйича 1,7 мартани ташкил этмоқда. Таъкидлаш 
жоизки, туманлар орасида бундай фарқлар янада юқори. Бу соҳадаги энг катта тафовутлар 
Зомин (2,0 марта), Зафаробод (2,2), Бахмал (3,0), Янгиобод (3,1) ва Фориш (4,1) 
туманларида кузатилди. Қайд этилган фикрлар қуйидаги хулосаларни чиқариш имконини 
беради: 
биринчидан
, якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти билан машғул кишиларнинг 
анчагина қисми “яширин иқтисодиёт” вакиллари; 
иккинчидан
, ушбу муаммо айниқса кенг майдонни эгаллаган, қишлоқ аҳоли 
пунктларининг жойлашуви сийрак ва иқтисодий салоҳияти паст бўлган туманлар учун 
хосдир. 
Бизнинг фикримизча, муаммони ҳал этиш учун юридик шахс мақомини олмасдан 
якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчилар учун қатъий 
белгиланган солиқ бўйича аҳоли пунктлари таснифини қайта кўриб чиқиш ва 
табақалашган ёндашувни янада такомиллаштириш лозим.
Таъкидлаш жоизки, бу соҳада кейинги йилларда муайян ижобий ўзгаришлар рўй 
бермоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 27 декабрдаги 
“Ўзбекистон Республикасининг 2017 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари 
прогнози ва давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги ПҚ-2699-сонли Қарори 12-
иловасида қатъий белгиланган солиқнинг бир ойдаги ставкаси тўловини амалга ошириш 
бўйича аҳоли пунктлари қуйидаги 3 тоифага ажратилган эди: 
- Тошкент шаҳри – 3,5 ЭКИХ;
- Нукус ш. ва вилоят бўйсунувидаги шаҳарлар – 1,5 ЭКИХ; 
- бошқа аҳоли пунктлари – 0,5 ЭКИХ [4]. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 29 декабрдаги ПҚ-3454-сон 
Қарори 11-иловасига мувофиқ, бу тизим янада такомиллаштирилиб Тошкент шаҳри 
бўйича солиқ ставкаси пасайтирилди ва аҳоли пунктлари қуйидаги 4 тоифага ажратилди: 
- Тошкент шаҳри – 2,5 ЭКИХ;
- Нукус ш. ва вилоят бўйсунувидаги шаҳарлар – 1,5 ЭКИХ; 
- бошқа шаҳарлар – 1,0 ЭКИХ; 
- бошқа аҳоли пунктлари – 0,5 ЭКИХ. 
Юқорида қайд этилган ўзгаришлар асосан шаҳарлар учун тааллуқли бўлиб, 
тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш зарурати янада долзарб бўлган қишлоқ жойларда ҳам 
бундай тадбирлар амалга оширилиши зарур. Шундан келиб чиқиб биз аҳоли сони 500 
кишидан кам бўлган қишлоқларда фаолият юритувчи тадбиркорларни қатъий белгиланган 
солиқдан бутунлай озод қилиш лозим, деб ҳисоблаймиз. Ҳисоб-китоблар шуни 
кўрсатадики, бу соҳада йўқотилиши мумкин бўлган солиқ тушумлари ҳажми унча катта 
эмас. Айни пайтда таъкидлаш жозки, ушбу тартиб аҳоли сони 500 кишидан кам бўлган 
қуйидаги аҳоли пунктлари учун қўлланилмаслиги лозим: 
- йирик шаҳарлардан 10 км радиус узоқликда жойлашган ҳамда инфратузилма 
объектлари билан етарли даражада таъминланган; 
- 
йирик 
магистраль 
автомобиль 
йўл 
ёқаларида 
жойлашган 
(транспорт 
воситаларининг ҳаракат интенсивлиги бир кеча кундузда 5000 автомобилдан юқори 
бўлган) қишлоқлар ва овуллар. 
Шу билан бирга, бундай қишлоқ аҳоли пунктларида фаолият юритувчи 
тадбиркорлар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан 
ташқари Пенсия жамғармасига суғурта бадаллари тўловини деҳқон хўжаликлари учун 
белгиланган миқдорда амалга оширишлари лозим. Солиқ кодексининг 311-моддасида 
“Юридик шахс ташкил этган ва ташкил этмаган ҳолда тузилган деҳқон хўжаликларининг 
аъзолари суғурта бадалларини йилига энг кам иш ҳақининг тўрт ярим бараваридан кам 
бўлмаган миқдорда тўлайди” – деб кўрсатилган. 

---

269 
Кейинги йилларда республика ҳукумати иқтисодий салоҳияти паст бўлган айрим 
ҳудудларда фаолият юритаётган тадбиркорлик субъектларига манзилли солиқ имтиёзлари 
ва преференциялари беришни амалга оширмоқда. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси 
Вазирлар Маҳкамаси томонидан
 
2017 йил 31 майда қабул қилинган “Жиззах вилоятида 
ишлаб чиқариш тармоқларини ривожлантиришни тубдан жадаллаштириш, тадбиркорлик 
фаолиятини рағбатлантиришнинг янги ёндашувлари ва методларини синаб кўришга доир 
комплекс чора-тадбирлар тўғрисида”ги 332-сонли Қарорига мувофиқ, эксперимент 
тариқасида ушбу вилоят тадбиркорлик субъектларига манзилли солиқ имтиёзлари ва 
преференциялари тақдим этилган. Мазкур қарорнинг 10-илова 5-бандига биноан, 
“Арнасой, Бахмал, Фориш, Зафаробод, Зарбдор, Янгиобод туманларида, шунингдек 
Жиззах 
вилоятининг 
бошқа 
туманлари 
қишлоқ 
аҳоли 
пунктларида 
маиший 
(сартарошхона, пойабзал, кийим-кечак, электр маиший приборлар таъмирлаш ва 
бошқалар) хизмат кўрсатиш соҳасида фаолият кўрсатувчи якка тартибдаги тадбиркорлар 
белгилаб қўйилган солиқ тўлашдан озод” қилинган [5]. 
Мазкур қарорнинг ижроси шак-шубҳасиз, вилоятда якка тартибдаги тадбиркорлик 
фаолиятининг ривожланишига жуда катта ҳисса қўшади. Ҳозирда мазкур қарор юзасидан 
Зарбдор туманида 19 нафар якка тартибдаги тадбиркор давлат рўйхатидан ўтиб, солиқ 
имтиёзларига эга бўлишди. Маълумот ўрнида шуни айтиш лозимки уларга 12 миллион 
сўмдан ортиқ солиқ имтиёзлари қўлланилди. Бу бир ойда 1 миллион 700 минг сўмни, 
қўшимча ҳисобланган ва ундирилган суғурта бадаллари миқдори эса бир ойда 3 миллион 
400 минг сўмни ташкил этмоқда. Масалан, юқорида кўрсатилган туманларнинг бирида 
сартарошхона очмоқчи бўлган якка тартибдаги тадбиркор ушбу фаолият турини амалга 
ошириш учун қонунчиликда ўрнатилган тартибда бир ойда энг кам ойлик иш ҳақининг 
ярим (86120 сўм) баробари миқдорида қатъий белгиланган солиқ ва энг кам иш ҳақининг 
(172240 сўм) бир баробари миқдорида суғурта бадали тўлаб борса, бу пенсия 
жамғармасида иш стажи ҳисоблаш учун асос бўлади [5]. 
Айни пайтда таъкидлаш жоизки, 6 та туманнинг барча шаҳар ва қишлоқларида 
ҳамда вилоятдаги барча қишлоқларда маиший хизмат кўрсатиш соҳасида фаолият 
юритувчи якка тартибдаги тадбиркорларнинг солиқдан бутунлай озод қилиниши маълум 
даражада солиқ тушумларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Зеро, улар орасида 
Бахмал туманидаги Ўсмат, Зарбдор туманидаги Зарбдор, Бўстон, Файзобод, Зафарбод 
туманидаги Ёрқин шаҳарчаларининг ҳар бирида 10-15 минг киши истиқомат қилади. Бу 
каби юқори демографик ва иқтисодий салоҳиятга эга аҳоли пунктларида фаолият 
юритаётган тадбиркорлар белгиланган солиқларни бемалол тўлай оладилар. Бизнинг 
фикримизча, мазкур ҳудудлардан йиғилиши мумкин бўлган солиқ тушумлари юртимиз 
равнақига хизмат қилган бўлар эди. 
Жиззах вилоятида синов тариқасида қўлланилаётган мазкур усул яқин келгусида 
мамлакатимизнинг иқтисодий салоҳияти паст, узоқ ва бориш қийин бўлган барча кичик 
қишлоқлари учун ҳам татбиқ этилади, деган умиддамиз. Айниқса, бу ҳолат аҳоли сони 500 
кишигача бўлган қишлоқлар кўп жойлашган Самарқанд (жами қишлоқ аҳоли 
пунктларининг 63,9%и), Жиззах (64,2%), Навоий (68,8%), Бухоро (70,5%) вилоятлари ва 
Қорақалпоғистон Республикаси (78,2%) учун муҳим аҳамият касб этади. 
Умуман, аҳоли сони кам, узоқ ва бориш қийин бўлган қишлоқларда фаолият 
кўрсатувчи якка тартибдаги тадбиркорларнинг қатъий белгиланган солиқ тўлашдан озод 
қилиниши ва улар учун Пенсия жамғармасига суғурта бадаллари тўловининг 
пасайтирилиши аҳолининг ўз-ўзини бандлигини таъминлашга ва даромадларининг 
ортишига ҳамда иқтисодиёт расмий секторида банд бўлган меҳнат ресурслари 
кўпайишига олиб келади. Шу билан бирга, якка тартибдаги тадбиркорларнинг қатъий 
белгиланган солиқ ва Пенсия жамғармасига суғурта бадаллари тўлови бўйича аҳоли 
пунктлари таснифининг такомиллаштирилиши маҳаллий бюджетлар ва Пенсия 
жамғармаси даромадларини ошириш имконини беради.