Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

1-жадвал. 
Тоғ олди чала чўллари шароитида ўсимликларнинг бўйи, хашак ва уруғ 
ҳосилдорлик кўрсаткичлари 
Нурота тажриба даласида синовдан ўтказилган ўсимликлар
(кўп йиллик ўртача) 
№ 
Ўсимлик тури 
Бўйи, 
см 
Қуруқ ем- хашак 
ҳосилдорлиги, 
ц/га 
Уруғ 
ҳосилдорлиги, 
ц/га 
1 
Изен, (4 сорт) 
85,5 
17,1 
3,1 
2 
Чўгон (2 тур) 
77,6 
17,0 
2,8 
3 
Терескен (2 тур) 
65,5 
9,5 
0,8 
3 
Шувоқ (3 тур) 
60,5 
10,0 
1,0 
4 
Комфоросма (2 тур) 
50,0 
8,0 
1,5 
5 
Кейреук (2 тур) 
48,0 
17,0 
4,1 
Кўп йиллик кузатишларни умумлаштириб шуни айтиш мумкинки, Нурота тажриба 
даласида ўтказилган кузатишларни ташкил этиб, ўсимликлар ҳосилдорлиги қуйидагича: 
изен 17 ц\га, кейреук 17 ц\га, чўғон 17 ц\га, камфоросма ва шувоқлар 8-10 ц\га 
кўрсатгичларни ташкил этади. 
Ўсимликларни сув режимини ўрганиш асосида уларни аниқ экстримал иқлим 
шароитига мослашиши ва ноқулай иқлимий йилларда ўзини сақланиб қолиш 
қобилиятларини очиб беради. 
Ўсимликларни вегетация даврини узунлиги ва уларда кўк масса сифатида 
фойдаланиш мумкинлигини белгилаб берувчи хусусияти бўлиб, изен 255 кун, камфоросма 
ва терескен 265 кун, шувоқ 255-265 кунгача муддатда ўсиб туриши кузатилди. 
Ўсимликларни яшовчанлиги йиллар давомида туб сонини сақлаб қолиши, яйлов 
ҳосилдорлигини белгиловчи кўрсатгич бўлиб, бу ўсимликлар (6 йил давомида) изен 85%, 
кейреук 75%, терескен 73%, шувок 51%, камфоросма 36% туб сонини сақлаб қолди. 
Усимликларни илдиз системасини қанчалик тараққий этиши уни яшовчанлиги ва 
ҳосилдорлигини белгиловчи курсатгич бўлиб, уларни сув билан таьминлашда муҳим 
аҳамиятга эга. Юқорида қайд этилган ўсимликлар 5 йил давомида чўғон 450 см, кейрук 
325 см, изен 275 см, шувоқ 275 см, терескен 250 см чукурликкача илдиз системаси давом 
этади. 
Ўсимликларнинг 
экстримал 
шароита 
чидаши 
кўп 
томондан 
биохимик 
хусусиятларига боғлиқ бўлиб, улар таркибидаги озиқ моддаларга боғлиқ. Ушбу 
ўсимликлар таркибида оқсил, канд, ёғлар, каротин моддасига бойлиги билан ўзларини 
намоён қилади ва озуқа бирлиги 0,69-0,87 ни ташкил қилди. 
Юқорида қайд этилган барча маьлумотларга асосланиб, қимматбаҳо хўжалик 
хусусиятларини урганиш ва юқори ҳосилли яйлов агрофитоцинозларни яратиш ва уларда 
куз-қиш даврида фойдаланиш мақсадида тоғ олди чала чўлларига юқорида қайд этилган 
ўсимликлардан фойдаланишни тавсия этамиз ва бу билан барча яйлов ҳосилдорлигини 3-5 
баробар ошириш ва экологик ҳолатини яхшилашга хизмат қилади. Яратилган 

---

192 
агрофитоцинозлар кўп йиллар давомида яйлов ҳосилдорлигини мунтазам сақлаб қолиш ва 
ўсимликлар билан янада бойиб боришига хизмат қилади. 
Ҳосил қилинган сунъий яйловлар биологик системада ижобий ўзгаришлар содир 
бўлиши билан экологик барқарорликни таъминлаши, ҳудудда сув ва шамол эрозиясини 
камайишига ва ўсимликлар хилма- хилигини ошиб боришига олиб келади. Яйловлар 
экологик ҳолатини яхшиланиши ундаги тупроқ шароити, сув режимида ижобий 
силжишлар рўй беришига олиб келиб, агрофитоценозларни йилдан-йилга ўсимлик 
турлари билан бойиб боришини таъминлай ва яйловларни 
КЎП 
йиллар давомида юқори 
ҳосилдор бўлишини белгилаши билан бирга тоғолди яйловлар дегретациясини олдини 
олишда илмий аҳамиятга эга бўлиб, экосистемада биологик хилма-хилликни 
таъминлашни гаровидир. 
Яйловларнинг экологик ҳолатини яхшиланиб боришига эришиш республикамиз 
чорвачилигини хусусан, яйлов чорвачилигини янада ривожлантириш имкониятларини 
яратади ва аҳолини чорвачилик маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларини қондиришда муҳим 
аҳамиятга эга бўлиб, иқтисодиётимизни юксалишида муҳим роль ўйнайди..