Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

[2]
.
Асосий қисм:
Шўртангазкимё мажмуасининг ер майдони 150 га
 
бўлиб, 
мажмуа Республикада қазиб чиқариладиган табиий газнинг 30% дан ортиғини 
етказиб беради. Мажмуа йилига 3,5 млрд м
3
табиий газни қайта ишлаб, қуйидаги 
маҳсулотларни ишлаб чиқаради:
•
Полиэтилен гранулалари - 125 минг тонна; 
•
Сиқилган газ - 100 минг тонна; 
•
Газ конденсати 
- 100 минг тонна; 
•
Олтингугурт гранулалари - 2,5 минг тонна; 
•
Тозаланган газ - 3,2 млрд м
3
Мажмуада 53 манбадан атмосфера ҳавосига ифлослантирувчи модда-лар чиқаради 
ва шундан 24 та манбадан ташланадиган ифлослантирувчи моддалар 9 та манбадан 
атмосферага ташланадиган ифлослантирувчи газлар бўйича таҳлиллар олиб борилади.
Атмосфера хавосини ифлослантирувчи, асосан 100 та печь пиролиз-дан, 6100 та 
парогенератордан, олтингугурт олиш цехидаги дудбурондан ва ишчилар шаҳарчасида 
жойлашган қозонхона қувуридан чиқадиган тутундан атмосферага ташланаётган 
ифлослантирувчи моддаларнинг миқдори аниқлаб берилади.

---

186 
1-жадвал
Атмосферага ташланган ифлослантирувчи моддаларнинг миқдори 
Хақиқатда, тонна 
№
Ингредиентлар 
Лойиҳавий хужжатга 
кўра, тонна 
2014й 
2015й 
1 
Углерод оксиди 
1016,569 
106,99 
105,48 
2 
Азот икки оксиди 
448,229 
202,21 
155,123 
3 
Азот оксиди 
742,814 
48,635 
39,414 
4 
Углеводородлар
73,870 
8,42 
8,535 
5 
Олтингугурт II оксиди
2,930 
1,666 
2,41 
6 
Сажа(қурум) 
41,596 
0,542 
0,556 
Жадвалдан кўриниб турибдики, олтингугурт олиш қурилмасида иш-қорли ҳайдаш 
ишлари амалга оширилмаётганлиги сабабли олтингугурт икки оксиднинг миқдори 
амалдаги кўрсатилган меёрдан бир неча баравар кўп.
Мажмуанинг ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил бўладиган чиқинди-ларни икки 
гуруҳга ажратиш мумкин: қаттиқ ва суюқ чиқиндилар. Қаттиқ чиқиндилардан энг кўпи 
алюминий оксиди бўлиб, у ФА-2105 А/В адсорберида полимер ва циклогексан 
таркибидаги ишлатилган катализатор-ни, аниқроғи катализаторнинг деактиваторлар 
билан ҳосил қилган ҳолатлари-ни ютишга хизмат килади. Тоза сорбент кимёвий 
таркибига кўра, Аl
2
О
3
-93%, Na
2
O -0,3%, SiO
2
- 0,2%, Fе
2
О
3
-6,5% дан иборат бўлиб, 
ишлатилгандан сўнг сув, ванадий, титан бирикмаларини тутган бўлади. Бу чиқинди ўзида 
углеводородларни тутмаганлиги учун ёнғинга хавфсиз бўлиб, фақат ташиш давомида 
хосил бўладиган чанглар одам организмига салбий таъсир қилади.
Қаттиқ чиқиндилардан олинган силикагель ва молекуляр сито кабилар ҳам 
циклогексанни тозалашдан ҳосил бўлган реагентлар чиқиндиларидир. Бу чиқиндилар ҳам 
кимёвий таркиби жиҳатидан алюминий оксидига яқин турсада, таркибидаги 
моддаларнинг фоиз улуши билан фарқланади. Масалан, тоза силикагель 99,5% SiO
2
дан 
иборат бўлиб, ишлатиш жараёнида таркиби қисман ўзгаради. Шунга кўра уни кремний 
(II)-оксиди ишлатиладиган соҳаларда синаб кўриш мақсадга мувофиқ бўларди. Бу 
чиқинди ёнғинга хавфсиз бўлиб, захарли эмас, фақат алюминий оксиди каби майда чанг 
заррачалари одам организмига таъсир кўрсатиши мумкин. Унинг бир йиллик миқдори 
лойиҳа буйича 95 тоннани ташкил қилади.
Суюқ чиқиндиларнинг асосий қисми ҳам таркибида циклогексан бўлган 
чиқиндилар ҳисобланади. Мисол тариқасида қуйи молекуляр полимерни келтириш 
мумкин. Қуйи молекуляр полимер чиқиндисининг лойиҳавий микдори 1 йилда 1600 
тонна. Бу чиқиндини шу вақтгача бутун дунё технологиясида ёқиб юбориш усули билан 
зарарсизлантириш йули қўлланилган. Лекин унинг таркибий қисми бўйича мажмуанинг 
марказий лабораторияси томонидан дастлабки таҳлиллар бажарилганда куйидагича 
натижалар олинди: 
1.Циклогексан – 52%; 3.С
6
дан юкори бўлган фракция – 18,6%. 
2.Қуйи молекуляр полимер – 29,4%. 4.Зичлиги (20
0
С да) – 0,800 г/см
3
.
Аралашманинг зичлиги ва қовушқоқлиги унинг таркибий қисмига кирган қуйи 
молекуляр полимер улуши ва температурасига боғлиқ бўлиб, пропорционал равишда 
ўзгариб боради. Шу сабабли полимер чиқиндихонага тўкилиб ёқиб юбориш орқали утили-
зация қилинади. Чиқиндининг ҳосил бў-лиш миқдори ишлаб чиқариладиган 
полиэтиленнинг маркасига кўпроқ боғ-лиқ. Масалан, турли маркадаги полимернинг хар 
100 тоннаси учун хосил бўладиган қуйи молекуляр полимер чиқиндиси миқдорини 
кузатишда қуйидаги натижани олинди.