Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги умиров С. Э., Қодиров З. З

Ялпи тадқиқотлар 
Бутун популяция, яъни генерал жамланма (бош мажмуа) даражасида 
олиб бориладиган, барча ҳодисаларни қамраб олишга қаратилган 
эпидемиологик тадқиқотлар тўлиқ тадқиқотлар деб юритилади. Популяция - 
муайян белгига эга бўлган барча кузатиш бирликлари мажмуасини ифода эта 
оладиган кузатиш объектидир. Объектнинг ушбу белгилари замонга, маконга 
ва “шахс”га дахлдор аломатлар бўлиб, уларни одатда популяцияга киритиш 
ёки ундан истисно этиш белгилари деб юритилади. Тўлиқ тадқиқотларни 
олиб бориш ғояси ўрганилаётган ҳодиса тўғрисида батафсил маълумотга эга 
бўлишга интилиш билан боғлиқдир. Тўлиқ тадқиқотлар ҳажми илмий ва 
кундалик изланишларда жиддий фарқ қилади. Агар изланиш мақсади бирон 
касалликнинг пайдо бўлиш ва тарқалиш сабабини, айрим ҳудуд ва аҳоли 
гуруҳида эмас, батамом аниқлаш бўлса, бу ҳолда популяция касаллик пайдо 
бўлиш хавфига дучор бўлаётган барча аҳолидан иборат бўлади. 
Агар изланиш мақсади - касалликнинг сабабини, бирон мамлакат ёки 
шаҳар доирасида ўрганиш бўлса, бу ҳолда популяция ушбу мамлакат ёки 
шаҳарнинг аҳолисидан иборат бўлади. Айтайлик, стационарда шифохона ичи 
сальмонеллези қайд этила бошлади ва таҳлилий текширувлар ўтказиш 
зарурияти туғилди. Бу ҳолатда генерал жамланма ҳажми – популяция, мазкур 
эпидемик чақнашнинг пайдо бўлиши борасида ўртага ташланган дастлабки 
фараздан келиб чиқиб, стационардаги барча беморлар ва ходимлар ёки бирон 
палатадаги (бир неча палатадаги) беморлардан иборат бўлиши мумкин. 
Тўлиқ тадқиқотлар ўтказиш учун кўп вақт, куч, маблағ ҳамда 
мутахассислардан юқори малака талаб этилади. 
Танланган тадқиқотлар 
Танланган эпидемиологик тадқиқотлар касалланишни аҳолининг 
нисбатан мўъжазроқ гуруҳида – танланмада ўрганиб олинган маълумотларга 
асосланади. Шу маълумотлар асосида ўрганилаётган ҳодисанинг танланма 
шакллантирилган бутун популяциядаги хусусиятлари ҳақида хулоса 
чиқарилади. Танланган эпидемиологик тадқиқотларнинг мақсади бутун 

---

популяцияга экстраполяция қилиш (ёйиш) мумкин бўлган репрезентатив 
ахборотга эга бўлишдир.
Маълумотларнинг ишончлилиги танланманинг репрезентативлигига 
тўғридан-тўғри боғлиқ. Бу эса аввало генерал жамланманинг тўғри 
танланганлиги билан белгиланади. Тадқиқот мақсадидан келиб чиқиб 
генерал жамланма турли белгилар бўйича (вақт, ҳудуд, ёш, касб-кор ва 
кишиларнинг бошқа турли ижтимоий ва биологик белгилари бўйича) 
чегараланиши мумкин. 
Шунингдек, танланманинг репрезентативлиги: 
• 
танланманинг етарли даражадаги сони (ҳажми, ўлчами); 
• 
рандомизация тамойилига риоя этилиши билан белгиланади. 
Танланманинг сони, аввало, тадқиқот табиати билан белгиланади. Агар 
тадқиқотнинг мақсади аҳоли ўртасида касаланишни баҳолашдан иборат 
бўлса: 
• 
касалланишни ўлчашнинг ишончлилик даражасини танлаш, яъни 
танланма маълумотларининг популяцияни ўрганишда олинадиган 
маълумотлардан тафовут қилиш – оғиш катталигини белгилаш; 
• 
касалланишнинг аниқланиши кутилаётган тахминий частотасини билиш 
зарур.
Танланма репрезентативлигини таъминлашнинг иккинчи шарти – 
рандомизация тамойилига амал қилишдир (инглизчада random – тасодиф, 
ҳодиса). Рандомизация бош мажмуага мансуб шахслар орасидан тадқиқотга 
жалб этиладиганларни тасодифий танлаб олиш имконини беради. Бу ҳолат 
бош мажмуага мансуб шахсларнинг барчасига танланмага тушишлари учун 
бир хил имконият яратиб беради, яъни танланма таркибини имкон қадар 
тадқиқотчилик қусурларидан холи этади. 
Рандомизация тамойилига амал қилиш танланмани шакллантиришнинг 
турли усуллари орқали таъминланади. Ушбу усулларнинг қай биридан 
фойдаланиш қуйидагиларга боғлиқ: 
• 
тадқиқот дизайнига; 

---

• 
натижаларнинг кўзда тутилаётган аниқлик даражасига; 
• 
бош мажмуа ҳажмига; 
• 
энг аниқ усулни қўллаш имконияти мавжудлигига ва бошқа объектив 
ҳамда субъектив сабабларга боғлиқ.
Ҳозирги пайтда рандомизациянинг идеал тамойили кузатув 
бирликларини танлаш учун тасодифий рақамлар жадвалини ёки шунга мос 
келувчи компьютер дастурларини қўллаш ҳисобланади. Бу усул тасодифий 
такрорланмас танловни амалга оширишни, яъни бош мажмуадан кузатув 
бирликларининг фақатгина бир маротаба танланишини таъминлайди. Ушбу 
ёндошувни 
турли 
даволаш 
воситалари 
ва 
усуллари 
устида 
рандомизацияланган назорат остида амалга ошириладиган тадқиқотларни 
(РНОАОТ) ўтказишда тажриба ва назорат гуруҳларини шакллантириш учун 
қўллаш албатта тақозо этилади. 
Қуйидаги усуллар бош мажмуадан кузатув бирликларини муайян режа 
асосида танлашга асосланган, бу эса ўз навбатида рандомизация тамойилига 
риоя этилишига тўсқинлик қилади.