Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимѐ-технология институти

Шимолий қиѐфали одамлар Жанубий Сибирь худудидан то Қозоғистон, 
Ўрта Осиѐнинг шимолий-шарқий қисмида Урал, Волга бўйи ерларигача 
тарқалган. 
А.Сагдуллаев тадқиқотларига кўра, бронза даврига келиб, Ўрта Осиѐ 
ҳудудида 
қадимги 
жанубий 
ва 
шимолий 
қиѐфадаги одамлар 
вакилларининг қўшилиши жараѐни бошланади ҳамда айнан мана шу 
даврга келиб, ўлкамизда яшаб ўтган бронза даври қабилалари Ўрта Осиѐ 
қадимги халқларига асос солганлар. Бу давр ўлкамиз ҳудудларида 
мураккаб этник-маданий жараѐнлар юз берганлиги билан изоҳланиб, айнан 
мана шу бронза даври қабилалари Ўрта Осиѐнинг қадимги элатларига асос 
солганлар. Ўрганилаѐтган даврнинг хусусияти шундаки, бу даврга келиб 
жанубий ҳудудлардаги ҳосилдор воҳалар ўтроқ зироаткор аҳоли 
томонидан ўзлаштирила бошлаган бўлса, шимолий вилоятларда кўчманчи 
чорвадор қабилалар тарқалиши кучаяди. Кўчманчи чорвадорлар ва ўтроқ 
аҳолининг узвий муносабатлари негизида ижтимоий-иқтисодий ва этник-
маданий жараѐнлар жадаллашади. 
Мил. авв. II минг йиллик ўрталаридан бошлаб Ўрта Осиѐ ҳудудларига 
шимолий-шарқдан янги этник гуруҳлар кириб кела бошлайди. Уларнинг 
асосий машғулоти чорвачиликдан иборат бўлиб, автохтон маданиятдан 
фарқланувчи мазкур гуруҳлар маданияти фанда «Тозабоғѐб маданияти» 
деган ном билан юритилади. 
Этник 
жараѐнлар 
мураккаб 
ҳодиса 
бўлиб, 
мутахассислар 
таъкидлаганидек, ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихини ўрганишни 
қанча эрта даврлардан бошласак, унинг таркибида ҳозирги кунларгача 
сақланиб келаѐтган ирқий ва этник унсурларнинг маҳаллий халқ тарикбига 
кирган даври ва унинг нисбий миқдори тўғрисида шунчалик кенг фикр 
юрита оламиз. Олдинга кетиб айтадиган бўлсак, замонавий ўзбек халқи 
антропологиясида ҳам мўғул ирқига хос унсурлар камчиликни ташкил 
қилгани ҳолда, европа ирқи унсурлари устунлик қилади. Шундай экан 
ўзбекларни тўла мўғул ирқига мансуб деб ҳисобловчи фикрлар илмий 
асосга эга эмас. 
Ўзбек халқи ўзининг шаклланиши жараѐнида бир неча муҳим 
боқичларни бошдан кечирган. Мазкур босқичлар маълум тарихий 
даврларда ўлкамиз ҳудудига турли халқларнинг бостириб кириши ҳамда 
хақлар ва маданиятларнинг мураккаб аралашуви жараѐнлари билан боғлиқ. 
Аҳамонийлар истилоси, Македониялик Александрнинг юришлари, 
Араблар босқини, Мўғуллар истилоси ва бошқалар шулар жумласидандир. 
Ушбу истилолар Ўрта Осиѐ, жумладан, Ўзбекистон халқларининг 

---

19 
маданияти, тили ҳамда турмуш тарзига маълум даражада ўз таъсирини 
ўтказган, албатта. Аммо бу юришлар туб аҳолининг ирқи ва этник 
қиѐфасини, антропологияси ва тилини, маданияти ва урф-одатларини 
кескин ўзгартира олмаган.
Замонавий тадқиқотлар ўзбекларга хос антропологик қиѐфа 
Сирдаѐнинг ўрта ҳавзаси, яъни Тошкент воҳаси, Фарғона водийси, Хоразм 
ҳамда Жанубий Қозоғистон ва Еттисув минтақасида мил. авв. I минг 
йилликнинг иккинчи ярмида шакллана бошлаганлигини кўрсатади. 
Ўзбек халқи аждодлари шаклланишининг муҳим босқичларидан яна 
бири Эфталийлар давлати ва Ғарбий турк хоқонлиги даврига тўғри келади. 
Бу пайтга келиб туркий тилда сўзлашувчи элатларининг бир-бирлари билан 
қўшилиши ва шаклланиши учун қулай шароит етилади. Гарчи, мазкур 
давлатлар ҳудудларида яшовчи халқлар туркий ва эроний тилларда 
сўзлашиб, улар аралаш этносларни ташкил қилган бўлсаларда, иккала 
давлатда ҳам туркий тил устунлик қилган. Эфталийларнинг тили хусусида 
мутахассислар ўртасида турлича қарашлар мавжуд бўлсада, уларнинг 
туркий халқлар бўлганлиги ҳақиқатга яқин. Эфталийлар ўз ҳукмдорларини 
ябғу деб аташган. Бундай атама фақат туркий халқларга хос бўлиб, форслар 
эса ўз ҳукмдорларини шоҳ ѐки подишоҳ деб аташган. Кўриб чиқилаѐтган 
даврда туркий халқларнинг монолит этник тил бирикмалари қарор топиб, улар 
Эфталийлар давлати ва Ғарбий Турк ҳоқонлигининг асосий таянчи бўлиб 
қолдилар. 
2. Ўзбек халқи шаклланишидаги энг муҳим босқичлардан бири IX-XII 
асрлар ҳисобланади. Бу даврга келиб Ўрта Осиѐ, жумладан Мовароуннаҳр 
ҳудудларида ҳозирги ўзбекларга хос қиѐфа узил-кесил қарор топиб, 
маҳаллий аҳолининг асосий қисмини ташкил этади. Шу билан бирга тожик 
халқининг шаклланиши ҳам шу даврга тўғри келади. Бир сўз билан 
айтганда узоқ давом этган этник жараѐнлар натижасида кўриб чиқилаѐтган 
даврга келиб Мовароуннаҳр ҳудудларида қадимдан аралаш яшаб 
келаѐтган, маданияти, урф-одатлари ҳамда аждодлари ягона бўлган туркий 
ва эроний тилларда сўзлашувчи элатлардан икки мустақил халқ, ўзбек ва 
тожик халқлари вужудга келди.
IX асрга келиб сомонийлар сулоласи ҳукмронлиги ўрнатилгач, 
давлат ишлари араб тилида юритилиб, дарий тилининг сарой тили 
сифатида равнақ топиши туркий тилнинг мавқеини тушириб, унинг 
ривожланишини тўхтатиб қўймади. Расмий ѐзишмалар ва ҳужжатлар 
давлат тилида олиб борилиб, сарой адабиѐти дарий тилида битилган 
бўлсада, аҳолининг ўзаро мулоқот тили аввалгича қолган. Умуман, бу 
давр тили ҳақида сўз кетганда туркий ва дарий тилларни бир-бирига 
қарама-қарши қўйиш тўғри эмас. Ривожланган ва ҳатто сўнгги ўрта 
асрлар даврида ҳам Мовароуннаҳр аҳолиси иккала тилда бирдай мулоқот 
қила олган.
Х аср охирида Мовароуннаҳрни Қарлуқлар (Қорахонийлар) истило қила 
бошлайдилар. Қарлуқларнинг истилочилик ҳаракатлари Еттисув ва Шарқий 
Туркистоннинг унга қўшни бўлган вилоятларидан бошланади. Х асрнинг 

---

20 
иккинчи ярмида бу ерларда ярим кўчманчи, ярим ўтроқ туркий қавмларнинг 
ҳарбий жиҳатдан кучли бўлган қудратли давлати вужудга келади. 
Еттисувдаги туркий қавмлар уюшмаси арғу, тухси, қорлиқ, чигил, яғмо 
сингари элатлардан ташкил топган эди. Шулардан арғу, тухси, қорлиқ ва 
чигиллар маданий жиҳатдан анча тараққий қилган бўлиб, улар фақат овчи, 
чорвадорлардан иборат бўлмасдан, балки зироатчилик билан ҳам 
шуғулланганлар. Кўриб чиқилаѐтган даврнинг яна бир хусусияти 
шундаки, шу даврда бу ердаги сўғд мустамлакалари ва шаҳар аҳолисининг 
сўғдийлар ўрнашган қисмида туркийлашиш жараѐни тезлашади. 
Туркийлашиш энг аввало туркий тил ва нутқнинг ғалаба қилишида 
ифодаланади. Буни ўша даврда яшаган тилшунос олим Маҳмуд Қошғарий 
ҳам эътироф этади.
Шундай қилиб, X аср охири XI бошларида Мовароуннаҳрда 
Қорахоний- лар ҳукмронлигининг ўрнатилиши билан қарлуқ, ўғуз, чигил, 
яғмо ва бошқа туркий қабила ва уруғларнинг Шош, Фарғона ва бошқа 
вилоятларда яшовчи туркий аҳоли билан ўтроқ ҳаѐтга кўчиш жараѐни 
тезлашади. Ўтроқ деҳқон ва ҳунарманд аҳоли билан аралашиб, деҳқончилик 
ва шаҳар маданиятининг бой тажрибаси ва анъаналари ўзлаштирилади. 
Туркий муштарак тил ва халқ оғзаки эпосига асосланган бадиий адабиѐт 
юзасига келади. Натижада туркий тилда сўзлашувчи аҳолининг 
Мовароуннаҳрнинг асосий нуфузларидан бири сифатидаги мавқеи янада 
ортади. 
Шу даврга келиб, туркий адабий тилнинг шаклланиш жараѐни ҳам 
ниҳоясига етади. Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавийлар- 
нинг бебаҳо асарлари шу давр туркий адабий тилининг ѐрқин 
намуналаридир.
Албатта, ўзбек халқи шакллангандан кейин ҳам этногенез жараѐнлари 
давом этган. Бу борадаги кейинги йирик босқич мўғуллар истилоси билан 
боғлиқ. Мўғул истилоси ва уларнинг секин-аста маҳаллий халқлар 
таркибига қўшилиб кетиши натижасида Чиғатой улуси аҳолисининг ташқи 
қиѐфасида мўғул элементлари кучайган бўлсада, мазкур ҳодиса ўзбек 
халқи антропологиясини бутунлай ўзгартириб, аҳоли мўғуллашиб кетмади. 
Аксинча, Мовароуннаҳрга кўчиб ўтган мўғулларнинг ўзлари қисқа 
муддатда турклашиб туб аҳолига аралашиб кетди. Бу бир қанча сабаблар 
билан боғлиқ бўлиб, улардан энг асосийси Ўрта Осиѐга бостириб келган 
Чингизхон қўшинлари таркибида мўғуллар камчиликни ташкил қилиб, 
уларнинг кўпчилиги туркий элатлардан ташкил топганлиги билан 
изоҳланади.