Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимѐ-технология институти

олганликлари, у ерда 75 йил ҳукмронлик қилганликлари, 477 йили 
Гандхарадан Хитойга элчилар юборганликлари маълум, холос, кенгроқ 
маълумотлар ҳозирча мавжуд эмас. 
IV аср ўрталарида ўлкамизга шимолдан кўчманчи хионийларнинг 
ҳужуми бошланади. Уларга тадбиркор ҳукмдор Грумбат бошчилик 
қилган. Хионийлар 353 йили Сўғдга юриш қиладилар ва уни босиб 
оладилар. Шу тариқа Ўрта Осиѐда Хионийлар давлати ташкил топади.
IV асрнинг 60-70-йилларига келиб хионийларнинг форслар билан 
муносабатлари бузилади. Эрон шоҳи Шопур II хионийларга қарши 
курашиб, икки маротаба енгилади. Маълумотлар етарли бўлмасада, 
мутахассислар хионийлар кидарийлар билан иттифоқда бўлганлигини 
тахмин қиладилар. Бунда улар шу даврда Сирдарѐ ва Амударѐ 
оралиғидаги ерлар хионийлар таъсири остида бўлганлиги ҳамда баъзи 
манбаларда хионийлар кидарийлар билан ѐнма-ѐн тилга олинишига 
асосланадилар.
Эфталийлар ҳақидаги маълумотлар Рим, Византия, Сурия, Арман, 
Хитой ва Форс манбаларида ҳамда Фирдавсийнинг ―Шоҳнома‖ асарида 
учрайди. Эфталийларнинг келиб чиқиши ҳақида ягона фикр мавжуд 
эмас. Баъзи тадқиқотчилар эфталийларни Ўрта Осиѐнинг жанубий 
вилоятларида яшовчи қадимги маҳаллий элатлардан, бошқалари эса 
уларни Орол олди ва Хоразмдан келиб чиққанлигини қайд қиладилар. 
Манбалардан бирида (Лазер Парбский, V аср) эфталийлар етти 
хонадондан иборат массагетларнинг етакчи уруғларидан бири сифатида 
баѐн қилинади.
Хитой манбаларида эфталийлар юечжиларнинг бошқа бир шохобчаси, 
яъни гаогюй қабиласининг тармоғи, ѐхуд Қанғюй авлодлари сифатида талқин 
қилинади. Ўзларини алхонлар деб атаган эфталийлар Бақтрия-Тохаристон 
ерларида яшаган азалий бохтар қавмидан чиққан этник гуруҳ эканлигини қайд 
қилувчи фикрлар ҳам мавжуд. Замонавий тадқиқотлар эфталийларнинг 
ҳақиқий ватани Бақтрия-Тохаристонга мувофиқ келишини кўрсатмоқда. 
Манбаларда ѐзилишича, эфталийлар ягона ҳукмдор измига итоат этувчи, 
батартиб халқ бўлиб, фуқаролар орасида ва қўшни давлатлар билан 
муносабатларда улар учун адолат асосий мезон ҳисобланган. 
Эфталийлар қудратли ва улкан давлат барпо этдилар. Унинг ҳудудлари 
Кушон давлати ҳудудларидан ҳам катта эди. Унинг ҳудудига Ўрта Осиѐнинг 

---

27 
асосий қисми, Шарқий Туркистон ҳамда Шимолий Ҳиндистоннинг ярми 
Гандхара 
билан 
биргаликда 
таркибига 
кирган.Эфталийлар 
Эрон 
сосонийларининг ҳарбий қудратини синдира олдилар. Сосонийларнинг шарққа 
юришлари эфталийларнинг қаршилиги туфайли тўхтади. Улар Эрон 
шоҳларининг ички сиѐсатига ҳам аралашиб, ҳатто кимни тахтга ўтқазиш 
масаласини ҳал қилиш уларнинг қўлида бўлган. Эрон давлати ҳар йили 
эфталийларга катта миқдорда ўлпон тўлаб турган. 
Эфталийлар манбаларда дастлаб 453-454 ва 457 йиллар воқелари билан 
боғлиқ тарзда тилга олинади. Уларда келтирилишича, эфталийлар уларга 
ҳужум қилган Яздигерд II қўшинини тор-мор келтириб, Эроннинг ичкарисига 
ҳам талон-тарож юришларини амалга оширганлар. Мазкур воқеалар 453-454 
йилларда содир бўлганлиги қайд қилинади. Шунингдек, 457 йилда