Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат Техника университети

Birinchi tajriba. Galvanometrning dinamik doimiyligini aniqlash: S_d , A/mm.

1.1. A va B qisqichlarni o’zaro qisqa tutashtirish kerak.
1.2. To’g’irlagich orqali voltmetrda 100 V kuchlanish beriladi.
1.3. Shunt sonini n = 10 000 qo’yiladi.
1.4. Galvanometr manbaga ulanadi.
1.5. K₃ kalitni bosiladi va galvanometr nurining siljishi aniqanadi (α₁).
Bunda K₂ kalit " I " holatda bo’ladi.
1.6. K₃, kalit qo’yib yuboriladi va K₁ kalit yordamida kuchlanishni qutbi o’zgartiriladi, 1.5. bajariladi va α₂ aniqlanadi.
Izoh:
1. Agarda galvanometr nuri 20 mmdan kam bo’lsa, shunt soni o’zgartiriladi; shunt soni 10 000 va 1000 qiymatda bo’lganda, K₃ - kaliti bosilganda kuchlanish qiymati kamaysa, u holda kuchlanishni 100 V teng olish kerak.
Ikkinchi tajriba. Quruq holatdagi dielektrikning solishtirma hajmiy qarshiligini aniqlash:
2.1. Elektrodlar yordamida namunani A, B, S qisqichlarga ulanadi. A qisqichga 2 elektrod, B qisqichga 4 elektrod, S qisqichga 3 elektrod ulanadi.
2.2. Shunt soni n = 10 000 bo’ladi.
2.3. Kuchlanish 100 V
2.4. 1.5; 1.6. bo’yicha aniqlanadi.
Uchinchi tajriba. Quruq holatdagi dielektrikning solishtirma yuzaviy qarshiligini aniqlash:
3.1. Elektrodlar yordamida namunani A,B,S qisqichlarga ulanadi. A qisqichga 3 elektrod, B qisqichga 4 elektrod, S qisqichga 2 elektrod ulanadi.
To’rtinchi tajriba. Nam holatdagi dielektrikni solishtirma hajmiy qarshiligini aniqlash:
Bu tajriba xuddi 2-tajriba kabi bajariladi.
Olingan natija va hisoblarni to’ldirish jadvali

t/r	Qiymatlar	Quruq holatdagi		Nam holatdagi		O’lcham Sd
		ρ	ρs	ρ	ρs
1	2	3	4	5	6	7
1	Kuchlanish - U, V
2	Shunt soni, n
3	Galvanometrning siljishi: α1 , mm α2, mm
4	Ichki elektrod yuzi, S, m^2
5	Ichki elektrod diametri, d, m
6	Namuna qalinligi, h, m
7	Himoya elektrod diametri, d2, m
8	Namunaviy qarshilik, R0, Om
9	ρ, Om·m
10	ρs, Om
11	Galvanometrning dinamik doimiysi Sd , A/mm.

Beshinchi tajriba. Nam holatdagi dielektrikning yuzaviy solishtirma qarshiligini aniqlash:
Bu tajriba xuddi 3-tajriba kabi bajariladi.
Hisoblash ifodalari:
1. Solishtirma hajmiy qarshilikni hisoblash ifodasi.
, Оm · m
2. Solishtirma yuzaviy qarshilikni hisoblash ifodasi.


, Оm
Hisobotga talablar.
Hisobot quyidagilardan tashkil topadi:
1. O’lchash zanjirining chizmasi.
2. O’lchash uslublari haqida ma'lumot.
3. Olingan natijalarni jadvalda keltirish.
4. Elektrodlar yordamida na’muna chizmasi.
Sinov savollari
1. Galvanometrning dinamik doimiyligi deb nimaga aytiladi?
2. Nima uchun elektr o’tkazuvchanlikni o’zgarmas kuchlanish ta'sirida aniqlanadi?
3. ρ - qiymat nima?
4. ρ_s - qiymat nima?
5. Nima uchun boshlangich holatda galvanometr nuri katta qiymatni ko’rsatib, keyin kamayadi?
6. Solishtirma hajmiy qarshilikni aniqlashda himoya elektrodining vazifasi nimadan iborat?
7. Solishtirma yuzaviy qarshilikni aniqlashda himoya elektrodining vazifasi nimadan iborat?
8. Shunt soni nima?
9. Na’munaviy va himoya qarshiligining vazifasi nimadan iborat?
10. Quruq va nam holatdagi dielektriklarda elektr o’tkazuvchanlik qanday bo’ladi?
11. Shu tajriba ishiga taalluqli misollar.


2 - tajriba ishi
Qattiq dielektriklarda dielektrik singdiruvchanlikni va
dielektrik energiya isrofini aniqlash
Elektr maydonida joylashgan dielektrikning sifati uning qutblanish mobaynida aniqlanadigan dielektrik singdiruvchanligi qiymati bilan ifodalanadi. Har qanday dielektrikni ikki metall qoplama orasiga joylashtirib kondensator hosil qilish mumkin.
Kondensatorning sig’imini va dielektrik qiymatini aniqlaydigan ifoda dielektrik singdiruvchanlik. Agar kondensator qoplamalariga kuchlanish bersak, u zaryadlanadi. Bu zaryad qiymati kuchlanish birligiga, kondensator o’lchamiga, qoplama yuzi va ular orasidagi masofaga bog’liq bo’ladi. Agar dielektrikka elektr maydon ta'sir ettirilsa, dielektrik asta-sekin qiziy boshlaydi, chunki ta'sir etayotgan energiyaning bir qismi uning qizishiga sarf bo’ladi. Qizishga sarf bo’ladigan elektr quvvati dielektrikdagi isrof yoki dielektrikdagi energiya sochilishi deyiladi. Dielektrikdan ichki tok o’tishi natijasida undagi elektr energiyasining isrofi o’zgarmas va o’zgaruvchan kuchlanish ta'sirida ro’y beradi. O’zgarmas kuchlanish ta'sirida dielektrikda davriy qutblanish kuzatilmaganligi sababli, dielektrikdagi energiya isrofi uning solishtirma hajmiy va solishtirma yuzaviy qarshiligiga bog’liq bo’ladi. O’zgaruvchan kuchlanishda dielektrikda ichki toklardan tashqari qo’shimcha sabablar (qutblanish) vujudga kelib, undagi elektr energiyasi isrofi ortadi. Elektr maydonida joylashgan dielektrikda sarflanadigan quvvat miqdorini aniqlash uchun dielektrikdagi isrof burchagi δ yoki shu burchak tangensi tgδ dan foydalaniladi. Agar ikki metall qoplama orasiga dielektrik joylashtirib o’zgaruvchan kuchlanish ta'sir ettirilsa, bunda dielektrikdan sig’im toki, absorbsiya toki sekin asta sodir bo’ladigan qutblanish hisobiga va dielektrik tarkibidagi erkin zaryadlar hisobiga ichki toklar kuzatiladi.
Yuqoridagi uchta tokni hisobga olib, ekvivalent sxemani tasavvur qilish mumkin. O’zgaruvchan kuchlanish ta'sirida ikki qoplama orasida dielektrik zanjirga ulansa, zanjirdan tok oqadi. Bu tok uchta tok yig’indisidan iborat bo’lib:
1. Sig’im toki I_s bo’lib, energiya isrofi kuzatilmaydi.
2. Asta-sekin sodir bo’ladigan qutblanish hisobiga absorbtsiya toki I_abs kuzatilib, energiya isrofi sodir bo’ladi.
3. Dielektrik tarkibidagi erkin zaryadlar hisobiga ichki tok I_ich kuzatiladi.
Bu 5-rasmda keltirilgan.




5-rasm


6-rasm.
Vektor diagrammadan ko’rinib turibdiki, aktiv quvvat parallelli sxema uchun: Р = U² S_p tg , va ketma-ket sxema uchun: ; bu 6-rasmda keltirilgan.
Amaliyotda quvvat ikkala ifoda bo’yicha bir xil bo’lib, quyidagiga teng:
Р = U² Sр tg
Dielektrik solishtirma isrof quvvati quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi:


Yuqoridagi ifodalardan kelib chiqadiki, energiya isrofi tg ga proportsional bo’lib,  - dielektrik isrof burchagi.
Parallel ulangan sxema uchun: , hamda ketma-ket ulangan sxema uchun:
" tg " qiymati har xil dielektriklar uchun katta oraliqda bo’ladi.
Dielektriklarning dielektrik energiya isrofini va dielektrik singdiruvchanligini aniqlash uchun ikkita elektroddan foydalanamiz. Quyidagi rasmda bu elektrodlar keltirilgan( 7-rasm).
7-rasm.
1 - tashqi elektrod;
2 - tekshirilayotgan dielektrik;
3 - ustki elektrod;
4 - himoya elektrodi
Dielektrik singdiruvchanlik  qiymati namuna sig’imidan olingan natijalar bo’yicha hisoblanadi. Yuqorida ko’rsatilgan namuna sig’imi quyidagi ifodada aniqlanadi.

Bunda, h - dielektrik qalinligi, sm;
S - ustki elektrod egallagan yuza.
Agarda d diametrli yumaloq elektrod qo’llansa, u holda
E - quyidagi ifoda bo’yicha hisoblanadi:
tgδ va ε qiymatlarini o’lchashda elektrodlar dielektrik yuzasiga yaxshi jipslangan bo’lishi kerak, aks holda ular orasida havo qatlami ionizatsiya jarayonini hosil qilib, tgδ qiymatining o’sishiga va qiymatining kamayishiga sabab bo’ladi.
Olingan natijalar va hisoblar jadvali

Tekshirilayotgan material nomi	h	D	R	U	Е	tg	Sx		Rud
	sm	sm	Om	V	V/sm		nF		Vm/sm^3