Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат Техника университети

Adabiyotlar

1. T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 108-114 bet

2. Dielektric Materials for Electrical Engineering. Juan Martinez-Vega 9-16 боб, 2- 3 бўлим, 189,347 бет.

1 - Tajriba ishi
Izolyatsion materiallarning elektr o’tkazuvchanligi.
Har qanday dielektrik elektr maydon ta’sirida bo’lganda elektr tokini o’tkazadi, bu qiymat o’tkazuvchi materiallarni elektr o’tkazuvchanligiga nisbatan bir necha bor kichik bo’ladi. Dielektriklarni elektr o’tkazuvchanligi o’tkazgich materiallardan farqlanib, ularda elektron va ion o’tkazuvchanlik kuzatiladi. Dielektriklarda elektr o’tkazuvchanlik kuchli elektr maydon ta’sirida erkin zaryadlarning xarakati hisobiga hosil bo’ladi. Dielektriklardagi erkin zaryadlar soni ularni agregat holatiga ham bog’liq bo’lib, gazsimon dielektriklarda elektr toki elektron yoki ionlar hisobiga kuzatilib, tashqi ta’sir ionizator: kosmik nurlar, ultrabinafsha nurlanish orqali gazlarda elektr o’tkazuvchanligi mustaqil bo’lmagan o’tkazuvchanlikni hosil qiladi. Urilish ionlashishi orqali ro’y beradigan elektr o’tkazuvchanlik esa mustaqil elektr o’tkazuvchanlik deyiladi. Suyuq dielektriklarda elektr o’tkazuvchanlik, dielektriklar tarkibidagi qo’shimcha zarrachalar hisobiga bo’lib, agar dielektrik qo’shimcha zarrachalardan tozalansa, uning solishtirma qarshiligi keskin ortadi. Qattiq dielektriklarda elektr o’tkazuvchanlik ichki yoki sirt toki bo’yicha kuzatiladi. O’zgarmas kuchlanish ta’sirida dielektriklarda elektr o’tkazuvchanlik aniqlanadi. Bunda dielektrikdan ichki tok o’tib, absorbtsiya toki faqat kuchlanishni ulash yoki uzish paytida bo’ladi. Ko’ndalang kesim yuzasi S va qalinligi h bo’lgan dielektrikning hajmi qarshiligi R quyidagi ifodadan aniqlanadi:
, Om
bu yerda R - namuna qarshiligi, Om;
h - namuna qalinligi, m;
S - namuna yuzasi, m²;
Dielektrikning solishtirma hajmi qarshiligi:
 , Om m
Shunday qilib ρ qiymati bo’yicha turli dielektriklarni o’zaro bir-biri bilan taqqoslash mumkin. ρ qiymatiga sun’iy ravishda bir muncha fizik ma’no berish mumkin.
Agar h birligi (m), S -(m²), R = (Om) bo’lsa, bunda ρ birligi (Omm) bo’lib, ρ qiymati dielektrikning son jihatdan qarshiligini bildiradi. Bu qiymat material xususiyatiga, qanday materialdan tayyorlanganligiga ham bog’liq.
Agarda h = 1m, S = 1m² bo’lsa, u holda son jihatdan ρ qiymat Rga teng bo’ladi, ya’ni ρ son jihatdan dielektrik qarshiligiga teng bo’lib, tomonlari 1m ga teng kub shaklidagi dielektrik namunasining qarshiligiga teng bo’ladi.
Dielektrikning yuza qarshiligi R_s quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
 , Om
bu yerda a - elektrodning uzunligi, m;
b - elektrodlar orasidagi masofa, m;
ρ_s -  dielektrikning solishtirma yuza qarshiligi, Om
Dielektrikning solishtirma yuza qarshiligi:
, Оm
Agar a = 1m, b = 1m bo’lsa p_s qiymati son jihatdan R_s ga teng bo’ladi.
Dielektriklarda elektr o’tkazuvchanlikni aniqlash uchun o’zgarmas kuchlanish ta'sirida dielektrikning hajmi bo’yicha elektr toki o’tkaziladi va elektrodlar qarama-qarshi yuzaga o’rnatiladi. Bu elektrodlar galvanometr orqali elektr manbaiga ulanadi.
Qarshilik qiymati Om qonuni bo’yicha aniqlanadi:
, Om
So’ng, namunani geometrik o’lchamlari aniqlanadi va quyidagi ifodalar yordamida hisoblanadi:
yoki
bu yerdan
yoki

Namunalarda hajmiy va yuzaviy elektr o’tkazuvchanlikni aniqlash uchun uchta elektroddan foydalaniladi. 1- rasmda elektrodlar chizmasi keltirilgan.

1-rasm.
1 - namuna (qattiq dielektrik);

2 - tashqi elektrod;
3 - himoya elektrodi;
4 - ichki elektrod;
2- rasmda dielektriklarda sodir bo’ladigan hajmiy elektr o’tkazuvchanlikni aniqlash chizmasi keltirilgan.

2-rasm.

A, B, S - namuna ulash uchun qisqichlar;
G - ko’zguli galvanometr; V - voltmetr; I_v - hajmiy tok; I_s - yuzaviy tok.

3- rasmda dielektriklarda sodir bo’ladigan yuzaviy elektr o’tkazuvchanlikni aniqlash chizmasi keltirilgan.

3-rasm.

A, B, S - namuna ulash uchun qisqichlar;
G - ko’zguli galvanometr; V - voltmetr; I_v - hajmiy tok; I_s - yuzaviy tok

Dielektriklar yuzasiga elektrodlarning yaxshi jipslanishini ta'minlash uchun metall qoplama vakuum yordamida qoplanadi.

4- rasmda dielektriklarda hajmiy va yuzaviy elektr o’tkazuvchanligini o’lchash chizmasi keltirilgan.

4-rasm.
G - ko’zguli galvanometr;

N - universal shunt;
A, B, S - namuna ulash uchun qisqichlar;
R₀ - namunaviy va himoya qarshilik;
K₁ - kuchlanish qutbini o’zgartiradigan kalit;
K₂ - kuchlanishni elektrodlarga ulaydigan kalit;
K₃ - galvanometrni zanjirga ulaydigan kalit;
B - to’g’irlagich;
V - voltmetr.
Zanjirdagi shunt (N) galvanometrning o’lchash chegarasini kengaytirish uchun qo’llaniladi.
R₀ - qarshilik galvanometrning katta tok qiymatini chegaralash uchun xizmat qiladi.
Zanjirda ishlash.