Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

2.4. Гидротехника иншоотларига таъсири этувчи омиллар
 
Маълумки мавжуд гидротехника иншоотларга ҳаво атмосфераси, сув, 
тўлқинлар, майда музлар ва муз, хаво ҳарорати, атмосфера ёғингарчилиги, 
шамоллар ва довуллар, қуёш радиацияси, сейсмик кучлар ва бошқа шунга 
ўхшаш омиллар таъсир қилади. 
Ҳаво атмосфераси гидротехника иншоотларини бузулишига олиб
келадиган кимёвий бирикмалар, чанг ва газлар массалари билан тўйинган 
бўлади. Ҳаво таркибидаги кимёвий бирикмалар, хусусан, нам билан 
қўшилганда бетон конструкцияларда, механик жиҳозлар ва уларнинг асосий 
қисмларида коррозия (занглаш) ҳосил қилади, ёрилишни келтириб чиқаради, 
конструкциялар ва жиҳозларни ифлослантиради ва бузулишига олиб келади. 
Бунга мисол қилиб Жанубий Мирзачўл (1966 йил) каналининг ўнг тармоғи-
даги ПР-3 каналига сув берадиган тўсувчи иншоот затворлари ва улардаги 
болтларни коррозиясини келтиришимиз мумкин. 2005 йилнинг 17 июлида сув 
тўсувчи иншоотда ўтказилган кузатиш натижаларига кўра затвор-ларнинг тепа 

---

34 
қисми, зичлагични қотириш учун ўрнатилган ёғоч рейканинг сувдан ташқари 
қисми чиригани, диаметри 10 мм. лик болтдан диаметри 4 мм. ли болт қолган 
аниқланган. Шунга ўхшаш емирилиш ҳолати Дўстлик каналида ( ПК 460) 
жойлашган гидроузелнинг сегментли затвори таянч болтларида ҳам кузатилган 
(2014 йил. 2.11 - расм). 
2.11 - расм. Дўстлик каналининг ПК 460 даги иншоотини пастки бъефдан кўриниши. 
Затворнинг сув остидаги қисмида емирилиш ( коррозия) тепадаги 
қисмига нисбатан анча кам бўлади. Тоза (емирувчи кимёвий брикмаларсиз) 
сувда бетоннинг мустаҳкамлиги ошиши тажрибалардан маълум. Худди шундай 
қуруқ ва тоза атмосфера шароитида бетон, металл, тош иншоотлар юз йиллаб 
бузулмасдан сақланиши ҳам кузатилган. Ҳар хил ёнилғиларни ёнишидан ҳосил 
бўлган маҳсулотлар ва кимёвий корхоналарни ташламалари муҳитнинг 
емирувчанлигини ошишига олиб келади ва асосий ифлослантирувчи 
ҳисобланади. 
Сувли муҳитнинг гидротехника иншоотларига жадал механик, физик-
кимёвий ва биологик таъсирлари бор. 

---

35 
1. 
Механик таъсирлар статик, динамик ва абразив таъсирларга бўлинади. 
Статик таъсирларга сув, муз, тескари тўкилмадаги грунт, иншоотлар олдида 
чўкиб қоладиган оқизиндилар ва ш.ў. ларнинг босимлари киради. 
2. 
Динамик таъсирларга сув оқими, музлик, сузиб оқувчи жинслар, йўл 
қўйилмайдиган даражадаги тўлқинлар зарбалари, гидравлик зарба ва сейсмик 
кучлар ва шунга ўхшаш зарбалар киради.
3. 
Механик абразив таъсирлар остида гидротехника иншоотларини 
емирилиши Кампирровот гидроузелини водослив қисмидаги шовва (водоскат) 
да (2002 й. 25.03), Оқсув гидроузели тез оқарининг чапки пролети пастки бьефи 
(2003 й. 18.06) да, Юқори Чирчиқ сув узелининг тўғонини водослив қисмида, 
чап қирғоқ пролетлари (8,9,10 пролетлар) шоввосида (2001й. 20. 04), Дўстлик 
каналини ПК 580 да жойлашган ташлама иншоотнинг пастки бъефида (2012 
йил. 2.12– расм) ва бошқа бир қанча иншоотларда кузатилган. 
4. 
Иншоотларга сувнинг физик - кимёвий таъсири металлар ва бетоннинг 
коррозияси, бетоннинг музлаши ва эришидаги бузулишлар, оқимни сизиб 
ўтиши натижасидаги грунт ва бетоннинг суффозияси шаклида намоён бўлади. 
Иншоотлар элементлари сиртидан юқори тезликларда сув оққанда, оқим билан 
сирт орасида паст босимли маҳаллий зоналар ҳосил бўлиб бетон сиртида 
коверна (ўйиқ, чуқурча) ҳосил бўлишга ва сиртни кавитацион емирилишига 
олиб келади (2.13 - расм). 

---

36