Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги «тошкент ирригация ва қишлоқ ХЎжалигини механизациялаш муҳандислари институти»

III БОБ. МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК КЛАСТЕРЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ
3.1. Мева-сабзавотчилик кластерларида маркетинг фаолияти самарадорлигига таъсир этувчи омиллар


Бугунги кунда мамалакат агросаноат мажмуаси иқтисодиётини истиқболли ривожлантиришда кластерлардан фойдаланиш энг мақбул йўллардан бири сифатида қаралмоқда. Иқтисодиётни ривожлантиришда кластерлардан фойдаланиш масалалари миллий иқтисодий фан доирасида нисбатан кам тадқиқи этилган муаммолардан ҳисобланади. Шу сабабларга кўра қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш ва уни қайта ишлашда агрокластерларларнинг ўрни ва аҳамиятини тадқиқ этиш катта илмий ва амалий аҳамиятга эга.
Замонавий аграр бозор учун зиддиятли тенденциялар хос. Қишлоқ хўжалиги кўплаб турлари бўйича талаб ва таклиф беқарор тарзда тебраниб туради ва бунинг замирида иқтисодий ва ташкилий сабаблар билан бирга сиёсий сабаблар ҳам ётади. Мамлакатимизда аҳоли сонининг ўсиши, аҳоли даромадлари йил сайин ортиб бориши, аҳоли истеъмоли таркибидаги замонга хос ўзгаришлар қишлоқ хўжалиги озиқ-овқат характеридаги маҳсулотга барқарор талабни таъминлаб беради. Айни ташкилий характердаги омиллар, яъни қишлоқ хўжалиги корхоналарининг бозор кўникмаларига етарли даражада эмаслиги, ўз маҳсулотини бозорда илгари суришни самарали олиб боролмаслиги талаб мавжуд маҳсулотлардан ҳам етарли даромад олинмаслигини келтириб чиқармоқда. Умуман олганда, ҳозирги пайтда қишлоқ хўжалиги маҳсулоти, хом ашёси ва озиқ-овқати ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги муаммоси бозордаги реал ва потенциал истеъмол талабни қондиришга қаратилган маркетингни олиб бориш ва ривожлантириш билан чамбарчас боғланган.
Етиштирилган меванинг кўп қисми бозорга етмай нобуд бўлаётган бир шароитда, ички бозорга импорт қилинган мевалар кириб келиши кузатилмоқда. Шу боис боғдорчилик соҳасини ривожлантиришда маҳсулот сотиш тизимини такомиллаштириш зарурати ортмоқда. Бу зарурат энг аввало, маҳсулотни етиштириш ва истеъмолга етказиш тизимида савдо соҳасининг якунловчи босқич эканлиги билан изоҳланади. Чунки, маҳсулотни тайёрлаш, сақлаш, саралаш, қадоқлаш ва сотиш жараёнида истеъмол қиймати яратилади, унинг ташқи кўриниши яхшиланади ва бозоргирлиги ортади. Деҳқон бозорлари орқали маҳсулотни нобуд қилмай, сифатини бузмай, қулай вақтда сотиш имкони жуда кам, чунки, маҳсулот етиштирувчи деҳқон ва фермер хўжаликлари жойлашган ўрни жиҳатидан бозордан узоқлиги транспорт харажатлари ортишига олиб келади; - узоқ масофага маҳсулотни ташиш учун жиҳозланган транспорт воситаси, тегишли тарздаги идишлар ва қадоқлаш воситалари зарур. Бундай воситалар деҳқон ва фермер хўжаликларида ҳар доим ҳам мавжуд эмас; - боғдорчилик маҳсулотлари етиштирувчи кўп сонли деҳқон ва фермер хўжаликлари маҳсулот етиштириш, маҳсулот сотиш бозорларини ўрганиш, истеъмолчиларни қидириш ва унинг истеъмолчигача ҳаракатини самарали ташкил этиш имконига эга эмаслар; Бугунги кунда харидорлар ва бозорга маҳсулот етказиб берувчи хўжаликлар эътиборини қозониш қўшимча хизмат турларини кўрсатишга боғлиқ бўлиб қолмоқда. Бозорда сифатли ва чиройли маҳсулотга талаб юқорилигини ҳисобга олган ҳолда айтиш мумкинки, ички ва ташқи бозорни ўзлаштириш кўп жиҳатдан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг сифати ва ташқи кўриниши билан боғлиқ. Бунда маҳсулотларни навларга ажратиш, ўраш, қадоқлаш ва истеъмолчига ўз вақтида етказиб бериш катта аҳамиятга молик. Фикримизча, республикамизда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари улгуржи бозорлари фаолиятини такомиллаштириш, уларда ички иқтисодий механизмларнинг тўлиқ фаолият кўрсатишига эришиш, жумладан, улгуржи бозорлар ҳудудида замонавий омборхоналарни барпо этиш ва уларда бугунги кун талабларига мос келадиган сақлаш технологияларини жорий қилиш яхши самаралар беради.
Ушбу амалий ишлар натижасида:
- қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари турли муддатларда сифатли сақланади;
- маҳсулотларни саралаш, ўраш ва қадоқлаш ишлари ривожланади; - исрофгарчилик кескин камаяди;
- қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ўз товарлилик хусусиятларини узоқ муддат йўқотмайди;
- маҳсулотларга бозорда талаб юқори бўлади; -маҳсулотнинг фойдалилик даражаси ошади, сотилган ва сотиб олинган маҳсулотлар сотувчи ва харидорга кўпроқ наф беради (бунда сотувчи юқори фойда олади, истеъмолчининг эса сифатли маҳсулотга бўлган талаби қондирилади);
- маҳсулот истеъмолчига ўз вақтида етиб боради;
- етиштирилган мева ва сабзавотларни бирдан сотувга чиқармасдан, маълум вақт мобайнида сақлаб, кейин сотиш, чунончи, бозорда таклифи юқори бўлган маҳсулотларни улгуржи бозорларда ташкил қилинган омборхоналарда маълум вақт сақлаб, талаб ошган пайтда сотувга чиқариш имконияти туғилади;
- маҳсулотларни сифатли ташиш, автотранспортларга малакали ортиш ва тушириш хизматлари шаклланади;
- маҳсулотлар сифати ва катта-кичиклиги бўйича сараланиб, идиш (яшик, контейнер)ларга жойланади ва уларни ўрамлаш хизматлари такомиллашади;
- ҳар бир маҳсулот турини сифатли сақлаш технологияси жорий этилади ва ҳоказо. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари улгуржи бозорлари ҳудудларида маҳсулотларни саралаш, идишларга жойлаш, ўраш шаҳобчаларини ташкил қилиш ва фаолиятини ривожлантириш яхши самара беради.
Улгуржи бозорларда маҳсулотларни саралаш, ўраш ва идишларга жойлаш ишлари ташкил қилинса, бунда:
биринчидан, мева ва сабзавотлар сифати ва катта – кичиклиги бўйича сараланади, бу эса, харидорларга сифат ва ҳажм жиҳатидан ўзларига маъқул маҳсулотларни харид қилиш имконини беради, қолаверса, шу орқали бизнесда энг муҳим омиллардан бири – вақт тежалади;
иккинчидан, мева ва сабзавотларни ўралган, идишларга жойланган ҳолда транспорт воситаларига юклаш уларни кўтарасига юклашга қараганда кам харажат ва вақт, шунингдек, оз меҳнат талаб қилади;
учинчидан, улгуржи бозорда ҳар бир маҳсулотнинг ўзига хос хусусиятларини, юклаш, ташиш қоидаларини ўзлаштирган малакали мутахассислар харидорларга бу борада сервис – маслаҳат хизматини кўрсатадилар.
Чунки мева ва сабзавотлар билар-билмас, кўтарасига ташилса, ташиш даврида зарарланиб, сифатини йўқотади, бундан улгуржи харидор ҳам катта молиявий зарар кўриши мумкин. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари улгуржи бозорларида юқорида қайд этилган хизмат турларини тўлақонли жорий этиш катта иқтисодий самара беради, пировард натижада бозорнинг иқтисодий механизми шаклланади ва бу орқали маҳсулот етиштирувчига ҳам, уни сотувчи ва харидорга ҳам қулайликлар яратилади.
Агрокластерларнинг маркетинг фаолияти маркетинг стратегиясини шакллантиришдан бошланиши керак, чунки у корхонанинг бозорга йўналтирилганлигини асослайди.
Шу билан бирга, агрокластерлар бозорининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш керак, хусусан:
 мева-сабзавот маҳсулотларининг кўпчилиги умумий хусусиятларга эга;
 кўпчилик турдаги мева-сабзавотлар йилига бир марта йиғилади ва йил давомида нотекис истеъмол қилинади, бу эса талабнинг ўзгаришига ва шунга мос равишда мавсумий нархларнинг ўзгаришига олиб келади;
 шунга ўхшаш маҳсулотларнинг кўп сонли ишлаб чиқарувчиларининг мавжудлиги қаттиқ рақобатни келтириб чиқаради.
Маркетинг хизматини ташкил этиш корхонанинг потенциал имкониятлари, маркетинг бўйича мутахассислар олдига қўйилган мақсад ва вазифалардан келиб чиқиб амалга оширилиши керак. Шуни таъкидлаш керакки, агрокластерларда ушбу тизимни юқори малакали кадрлар билан таъминламасдан туриб, маркетинг хизматини шакллантириш мумкин эмас.
Бу эҳтиёж бошқасини келтириб чиқаради - маркетинг ходимларини жалб қилиш ва танлаш бўйича мавжуд тизимни яратиш, у белгиланган мақсадларга мувофиқ ташкилот учун зарур бўлган барча малакаларни, мутахассисларни излаш ва уларни янги иш жойига тезда мослаштиришни таъминлайди.
Энг кенг маънода режалаштириш мақсадларни ва уларга эришиш йўлларини белгилаб олишнинг бошқарув жараёни сифатида тушунилади.
Мақсадлар қўйиш истиқболларининг узоқлиги ва субъектлар даражасига қараб, стратегик ва жорий режалаштиришни ажратиб кўрсатиш мумкин.
Стратегик режалаштириш, қоида тариқасида, қишлоқ хўжалик корхонасининг уствор йўналиши ҳисобланади. У бошқарувчиларга бошқарув фаолиятининг тўртта асосий йўналиши бўйича мақсадлар тизимини белгилаб олишга ёрдам берадиган восита сифатида намоён бўлади. Бу йўналишлар қуйидагилардан иборат: ресурларни тақсимлаш, ташқи муҳитга мослашиш, корхона ходимлари ва бўлинмаларининг фаолиятини ички мувофиқлаштириш, такилий стратегик олдиндан кўра билиш.
Жорий режалаштириш стратегик мақсадларга мос келадиган ва уларга эришилишига кўмаклашадиган қисқа муддатли мақсадлар тизими, шунингдек, қишлоқ хўжалик корхонаси фаолиятининг тактикасини ишлаб чиқиш жараёнидан иборат.
Стратегик режа қишлоқ хўжалик корхонасига ҳам ўз ходимлари кўз ўнгида, ҳам атроф муҳит нуқтаи назаридан ўзининг индивидуаллигини амалга оширишга имкон беради. Қўйилган мақсадларга эришиш ҳамма ходимларни ва турли функционал структураларни бирлаштиради, уларнинг куч-ғайратлари аҳамиятин таъкидлаб кўрсатади. Режа улар фаолиятини мувофиқлаштиради, ресурсларни энг мақбул даражада тақсимлашга имкон беради. Стратегик режалаштириш корхонани кутилмаган ўзгаришларга тайёрлайди, бундай ўзгаришларни олдиндан кўришга ва мувофиқлаштирувчи чораларнинг стандарт тўпламини ишлаб чиқишга имкон беради.
АСМнинг барча мақсадлари реал ва эришила оладиган бўлиши керак. Реал бўлмаган мақсадлар қўйилиши бутун бошқарув тизими бузилишига олиб келади. Бу эса жуда оғир салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Бундан ташқари мақсадлар аҳамиятига кўра кетма-кетликда (узоқ муддатли, ўрта муддатли, қисқа муддатли) жойлаштирилиши ва аниқ ифодаланган бўлиши керак.
Агромаркетинг тизими доирасида ўтказиладиган тадбирлар тизими кўп сарфлар талаб қилиши мумкин. Стратегияни ишлаб чиқиш давомида бошқарувчилар бу харажатлар ҳажмини аниқлаб олишлари лозим. Шундай қилиб агромаркетинг буджетини ишлаб чиқиш маълум маънода конкрет агромаркетинг стратегиясини ўтказишнинг фойдаси ва зарарларини башорат қилишни ўз ичига олади.
Агромаркетинг стратегиясини шакллантиришдаги вақтинчалик жиҳат уни фаоли татбиқ этиш бўйича қарорлар қабул қилишда рўёбга чиқади. қишлоқ хўжалик корхонасининг раҳбарияти вазият таҳлили ўтказа туриб, режалаштирилган ҳаракатларни бошлаш учун ташқи муҳит қай даражада қулай эканлигини аниқ билиши зарур. Агар у ишлаб чиқилган режаларга тўла мос келмаса (масалан келгусида иқтисодий пасайиш башорат қилинаётган бўлса), қулай ҳолат қачон юзага келишини аниқлаш зарур бўлади. Бундан ташқари асосий агромаркетинг тадбирларини ўтказиш кетма-кетлиги ва муддатларини аниқлаб олиш зарур.
Агромаркетингни режалаштиришнинг бутун жараёни кетма-кет учта босқичдан иборат: бизнес стратегияси, маркетинг стратегияси ва тактик қисқа муддатли ҳаракатлар режаси. Ҳар бир босқич компанияда маркетинг бошқарувининг маълум даражасини ифодалайди. Маркетингни режалаштириш жараёнининг тўғри кетма-кетлигига риоя қилиш юқори натижани кафолатлайди.
Биринчи босқич - глобал бизнес стратегияси. Маркетинг фаолиятини стратегик режалаштириш даражасида компаниянинг бозорни эгаллаш қобилияти таҳлил қилинади, корхона ресурслари тақсимланади ва компаниянинг 3-5 йил давомида тармоқдаги ўрнини белгилаш бўйича узоқ муддатли мақсадлар қўйилади.
Маркетингни бошқаришнинг иккинчи босқичи - функционал маркетинг стратегияларини ишлаб чиқиш. Режалаштиришнинг ушбу даражасида маркетинг бўйича мутахассис маҳсулотни бозорда ишлаб чиқиш ва илгари суриш учун шундай маркетинг стратегиясини ишлаб чиқиши керак, бу режалаштиришнинг биринчи даражасида белгиланган компаниянинг глобал мақсадларига эришишга ёрдам беради.
Бу жараённинг учинчи босқичи тактик ёки оператив маркетингни режалаштиришдир. Учинчи босқичда режалаштиришнинг иккинчи даражасида тасдиқланган стратегияларни амалга оширишга қаратилган маркетинг дастурларидан аниқ режа тузилади.
Стратегик режалаштириш маркетинг жараёнининг биринчи даражасидир. Биринчидан, маркетинг бўйича мутахассис (компания раҳбарияти билан биргаликда) компания учун 3-5 йил муддатга бизнесни ривожлантиришнинг умумий стратегиясини тасдиқлаши керак. Нега бундай узоқ муддат керак? Биринчидан, 1 йил ичида сиз компаниянинг керакли имиджини яратишга, кучли бренд яратишга ва бозорда яхши мавқега эришишга вақт тополмайсиз. Агар сиз нолдан бошласангиз, унда 1 йил ичида сиз фақат содиқ мижозлар базасини яратишни, ички жараёнларни йўлга қўйишни ва яхшилашни ва керакли компания имиджини яратишни бошлайсиз. Ишнинг иккинчи йилида сиз эришилган натижаларни баҳолашингиз ва умумий стратегияни ўзгартиришингиз (қайта яратмаслигингиз) мумкин бўлади. Иккинчидан, ҳар қандай компания маҳсулот ишлаб чиқариш, реклама кампаниялари ва мижозларга хизмат кўрсатишнинг умумий векторини белгилайдиган асосий мақсадига, эришишга интилаётган «юлдузга» эга бўлиши керак.
Маркетингда стратегик режалаштириш босқичи мақсад ва амбициялар даражасидир. Маркетингни бошқаришнинг ушбу даражасида жойлашишни аниқлаш ёки реклама стратегиясини ўйлаб топишнинг ҳожати йўқ. Сиз фақат 6 та асосий саволга жавоб беришингиз керак:
 Биз нима сотамиз?
 Биз кимга сотамиз?
 Биз қандай эҳтиёжларни ҳал қиламиз?
 Нега улар бизни танлайдилар?
 Биз нимага эришмоқчимиз?
 Биз бизнесни қандай ривожлантирмоқчимиз?
Асосий бизнес мақсадлари аниқлангандан ва компаниянинг ривожланиши учун аниқ вектор танлангандан сўнг, сиз функционал маркетинг стратегияларини ишлаб чиқишга ўтишингиз мумкин: жойлашишни аниқлаш, нархлаш, реклама, тарқатиш ва мақсадли аудитория билан ишлаш усуллари.
Барча функционал стратегиялар тасдиқлангандан сўнг, операцион маркетинг фаолиятига ўтиш мумкин: фаолиятнинг белгиланган устувор йўналишларидан келиб чиққан ҳолда барча тасдиқланган мақсад ва вазифаларни амалга ошириш. Йил учун асосий маркетинг дастурлари (янги маҳсулотлар, маҳсулотни такомиллаштириш, реклама кампаниялари, реклама тадбирлари) батафсил режасини тузиш, реклама буджетини тасдиқлаш ва барча режалаштирилган тадбирларни амалга оширишни бошлаш вақти келди. Маркетингнинг операцион босқичи маркетологнинг бутун ишининг 85-90 фоизини эгаллайди ва энг муҳими: белгиланган муддатларга риоя қилиш, дастурларнинг самарадорлигини баҳолаш ва маркетинг ҳаракатларини ўз вақтида тузатиш.
Маркетингни бошқариш катта аҳамиятга эга. Айнан бошқариш орқали маркетинг фаоллаштирилади ва унинг самараси ошиб боради. Маркетингни бошқариш орқали унинг мақсадлари, вазифалари аниқланади, тактик ва стратегик режалари тузилиб, амалга оширилади, фирма, компанияламинг товар ва нарх сиёсати ишлаб чиқилади, товарлами сотиш, бозорларга кириб бориш, рақобат муҳитини таҳлил этиш ва бошқа бир қанча долзарб муаммолами ечиш ишлари амалга оширилади. Тажриба шуни кўрсатадики, айни илмий тамойилларга асосланган бошқарув орқали ишлаб чиқариш ва жамиятнинг барча муаммоларини, шу жумладан, маркетингни ҳам барча муаммоларини ҳал этиш мураккаб жараёндир.
Маркетингни бошқариш бир томондан фирмани бозорга тезроқ мослашишини таъминласа, иккинча томондан бозор талаб этган, рақобатбардош маҳсулотлами ишлаб чиқиб, уларни сотиб, фирма, компанияламинг юқори фойда кўришини таъминлайди.Умуман олганда, маркетингни бошқариш фирмалар фаолиятининг самарасини оширишга хизмат қилади. Шунинг учун ҳам маркетингни бошқаришга кейинги пайтда қизиқиш ортиб бормоқда.
Агромаркетингни бошқариш - бу бозор муҳити ва қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ички имкониятларини таҳлил қилиш, агросаноат мажмуасининг бизнес мақсадларига эришиш (фойда, сотиш ҳажмининг ўсиши, бозор улушини ошириш ва бошқалар) учун тадбирларни режалаштириш, амалга ошириш ва амалга оширишни назорат қилиш.
Маркетингни бошқариш қуйидагиларни ўз ичига олади: даромад олиш, сотишни кўпайтириш, бозор улушини ошириш ва бошқалар каби маълум ташкилий мақсадларга эришиш учун мақсадли харидорлар билан фойдали алмашинувларни ўрнатиш, мустаҳкамлаш ва қўллаб-қувватлашга қаратилган тадбирларни режалаштириш, ўтказиш.
Турли ташкилий-хўжалик тузилмаларига эга бўлган қишлоқ хўжалиги корхоналарининг хўжалик ва тадбиркорлик фаолиятида, шунингдек, турли соҳалардаги кичик бизнес ва агробизнесни шакллантиришда агромаркетингни бошқариш тизими катта аҳамиятга эга. Ҳозирги босқичда агромаркетинг тизими ҳали назарий асосланмаган ва уни лойиҳалаш, ташкил этиш ва оқилона фаолият юритиш бўйича амалий ишланмалар мавжуд эмас. Агросаноат комплекси корхонаси ва унинг маркетинг фаолияти очиқ тизим бўлиб, ташқи муҳит билан ўзаро таъсири билан ажралиб туради ва ўтказувчан чегараларга эга. Агросаноат комплекси ўз-ўзини таъминлайдиган тизим эмас, шунинг учун у ва унинг атрофидаги маркетинг муҳити ўртасида доимий равишда ресурслар ва маълумотлар алмашинуви мавжуд.
Ташкилотнинг мавжудлиги, унинг омон қолиши атроф-муҳитнинг таъсирига боғлиқ ва ўз фаолиятини давом эттириш учун агробизнес корхонаси, бир томондан, ташқи маркетинг муҳитидаги ўзгаришларга мослашишга мажбур бўлади. бошқа томондан, унинг имкониятлари туфайли, унга таъсир қилади. Агромаркетинг тизими агросаноат мажмуасини товар бозорлари билан боғлайдиган энг муҳим бозор муносабатлари ва ахборот оқимлари мажмуини ўз ичига олади. Корхона бозор ва унинг элементлари, агромаркетинг муҳити билан алоқаларни ўрнатади, у ерга маълумот, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва хизматларини жўнатади, эвазига пул ва ахборот, хом ашё, хизматлар ва ҳоказоларни олади. Шундай қилиб, агромаркетингни бошқаришнинг асосий вазифаси маркетинг муҳити ҳолати ва ўз мақсадларига эришиш учун агросаноат комплексининг агромаркетинг фаолиятининг адекват тизими ўртасидаги мувофиқликни сақлаш деб аташ мумкин. Агросаноат мажмуасини бошқариш ва унинг маркетинг хизмати агромаркетингни (бошқарув субъектларини) бошқариш жараёнида назорат тизими вазифасини бажаради. Бошқарув масъулиятига қуйидагилар киради:

• 
  Фаолият соҳасини белгилаш (ўсимликчилик, чорвачилик, қайта ишлаш ва бошқалар);
  
• 
  Фаолиятнинг ҳудудий чегаралари; мулкчилик тури ва бошқалар;
  
• 
  корхонанинг умумий мақсадларини белгилаш, ишлаб чиқариш, сотиш ҳажми, бозорнинг маълум улушини эгаллаш ва бошқалар;
  
• 
  унга риоя қилишлари шарт бўлган ходимларга ўтказиладиган қадриятлар, фаолият нормалари ва қоидаларининг ягона тизимининг корпоратив маданиятини шакллантириш.
  

Бошқарув, шунингдек, корхона бошқарув тизимида маркетингнинг роли тўғрисида қарор қабул қилади. Агар маркетинг менежмент тушунчаси сифатида эътироф этилса, баъзи принципиал муҳим бошқарув функциялари маркетинг хизмати зиммасига юкланади ва у қуйидаги қарорларни қабул қилади:

• 
  қишлоқ хўжалиги маркетингининг мақсадларини аниқлаш;
  
• 
  мақсадли бозорларни танлаш;
  
• 
  маркетинг комплексини ишлаб чиқиш;
  
• 
  маркетинг фаолиятини назорат қилиш.
  

Корхонанинг маркетинг муҳити агромаркетингни бошқариш жараёнида бошқариладиган тизим вазифасини бажаради. Маркетинг муҳитини маркетингни бошқариш объекти деб атаган ҳолда, шуни ёдда тутиш керакки, у бир вақтнинг ўзида корхона фаолиятини янада кўпроқ назорат қилади ва унга таъсир қилади. Корхонанинг агромаркетинг микромуҳити ўз фаолиятида ҳар куни тўғридан-тўғри дуч келадиган элементларни ўз ичига олади: этказиб берувчилар, рақобатчилар, маркетинг воситачилари (савдогарлар, маҳсулотларни ташиш ва сақлаш ташкилотлари, молия-кредит институтлари, реклама агентликлари ва бошқалар), алоқа аудиторияси ва мақсадли мижозлар бозорлари.
Корхонанинг ўзи фаолиятига ҳам, микромуҳитнинг бошқа элементларига ҳам кенг кўламли, глобал таъсир кўрсатадиган омиллар мажмуи агромаркетинг макро муҳити тушунчасини ташкил қилади. Булар қуйидаги омиллар: сиёсий-ҳуқуқий, иқтисодий, илмий-техникавий, табиий-иқлим, демографик, маданий. Агросаноат комплекси корхонасига нисбатан маркетинг муҳити ички маркетинг муҳити ва ташқи муҳитнинг комбинацияси сифатида кўриб чиқилиши мумкин: ички муҳит тўғридан-тўғри назорат қилинади ва ташқи маркетинг муҳитини бошқариш тўғрисида фақат катта резервациялар билан гапириш мумкин. Корхона раҳбари ва унинг маркетинг хизматининг атроф-муҳитга, шу жумладан мақсадли бозорга, маркетинг аралашмасига таъсир қилишнинг асосий воситаси. Унинг асосий элементлари:

• 
  агросаноат мажмуасининг инновацион фаолияти ва ишлаб чиқариш ва маҳсулот ассортиментини режалаштириш;
  
• 
  нарх сиёсатини шакллантириш;
  
• 
  корхона томонидан маркетинг коммуникациялари тизимини, шу жумладан рекламани, жамоатчилик билан алоқалар мажмуасини, сотишни рағбатлантириш тизими ва шахсий савдони қуриш.
  

Маркетингни бошқариш тизими ташқи муҳит ва ички маркетинг муҳити ўртасидаги диаграммада оралиқ ўринни эгаллайди, уларнинг корхона манфаатлари йўлида ўзаро мувофиқлигини таъминлайди. Маркетингни бошқаришнинг вазифаси талаб даражаси, вақти ва табиатига ташкилотга ўз мақсадларига эришишга ёрдам берадиган тарзда таъсир қилишдир. Маркетингни бошқаришнинг икки даражаси мавжуд: стратегик маркетинг ва тактик маркетинг.
Стратегик даража. Агромаркетингни бошқаришнинг стратегик даражаси (маркетинг стратегияси) - бу Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг имкониятларини бозор конъюнктураси билан узоқ муддатли мувофиқлаштириш, яъни. корхоналарнинг ички ва ташқи муҳитини мувофиқлаштиришда ўз ифодасини топади. Маркетинг стратегияси кўпинча Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг агробизнесни ривожлантириш мақсадлари билан аралашиб кетади. Бироқ, мақсадлардан фарқли ўлароқ, агромаркетинг стратегияси бу мақсадларга эришиш режаси бўлиб, у агромаркетингнинг барча элементларини, молиявий ресурсларни ва ишлаб чиқариш имкониятларини акс эттириши лозим бўлади. Энг кенг тарқалган агромаркетинг стратегиялари:

• 
  қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ташкилий тузилмасини такомиллаштириш;
  
• 
  янги маҳсулот бозорларига киришни ташкил этиш;
  
• 
  янги маҳсулотни этиштириш ва бозорга чиқариш; қўшма корхоналар ташкил этиш орқали янги бозорларга кириб бориш;
  
• 
  манфаатдор бозорларда муваффақиятли фаолият юритиш тажрибасига эга қишлоқ хўжалиги корхоналари билан ҳамкорлик фаолиятини шакллантириш.
  

Тактик даража. Маркетингни бошқаришнинг тактик даражаси (маркетинг тактикаси) компаниянинг мавжуд товар ва хизматларига бозор талабини шакллантиришга қаратилган. Менежментнинг ушбу даражасида маркетинг фаолиятини амалга оширишнинг мумкин бўлган усуллари қуйидагилар бўлиши мумкин:

• 
  талабни шакллантириш ва сотишни рағбатлантириш мақсадида бозорларни ўрганиш;
  
• 
  бозор талабларини максимал даражада қондириш мақсадида товарларни таҳлил қилиш ва уларнинг номенклатурасини бошқариш;
  
• 
  истеъмолчилар билан бевосита алоқа қилиш; кадрларни кўпайтириш ва ўқитиш; кўргазма ва ярмаркаларда фаол иштирок этиш; ишлаб чиқарилаётган товарлар ассортиментини кенгайтириш (диверсификацияси);
  
• 
  хизматни яратиш ва самарадорлигини ошириш; маҳсулотни харидорнинг ўзига хос талабларига мослаштириш; тарғибот тадбирлари; нархларни бошқариш.
  

Стратегик маркетинг ўрта ва узоқ муддатли режалаштиришга қаратилган бўлиб, у маркетинг тадқиқотлари ва таҳлилларига асосланган. Компания мақсадли бозордаги вазиятни, шунингдек, ички ва ташқи маркетинг муҳитини таҳлил қилади ва шу асосда режалаштириш уфқини белгилайди, кейинги ҳаракатлар ва ривожланиш векторлари ҳақида ўйлайди.
Тактик маркетинг мавжуд маҳсулот ассортименти билан қисқа муддатли ишларга, брендни илгари суриш, бозор улушини кенгайтириш, диверсификация қилиш, қўрғошин ишлаб чиқариш, сотишни рағбатлантириш, содиқликни ривожлантириш ва бошқаларга қаратилган.
Шундай қилиб, маркетингда бошқариш ҳам жараён, ҳам тушунчадир, деган хулосага келишимиз мумкин. У бошқарув фаолиятининг бир қисми бўлиб, тизимли ёндашув билан ишни режалаштириш ва ташкил этишдан ажралмасдир. Бошқарув, шунингдек, стандартларни белгилаш, самарадорликни ўлчаш, кўрсаткичларни таққослаш, маркетинг режалари, дастурлари ва усулларини тузатишнинг узлуксиз ва кенгаядиган жараёнидир. Маркетингда бошқарувнинг замонавий контсепцияси шундан иборатки, менежмент шунчаки баҳолаш ва текшириш эмас. Унинг функциялари диагностика ва прогнозни ҳам ўз ичига олади. Бундан ташқари, у корхона мақсадларига мувофиқ молиявий, инсоний ва моддий ресурслардан энг самарали фойдаланишни таъминлашга қаратилган. Самарали бошқарув бошқарувдан мақсадларни белгилаш, ишни режалаштириш, ишлаш стандартларини белгилаш ва натижаларни ушбу стандартлар билан таққослаш қобилиятини талаб қилади. Истеъмолчи маркетинг бўйича якуний сўзни айтади: у компаниянинг кўплаб дастурларини мослаштиради ва бутун маркетинг дастурига вето қўйиш ҳуқуқига эга. «Агромаркетингни бошқариш» ва «агромаркетинг хизматини бошқариш» тушунчаларини аралаштириб юбормаслик керак. Агромаркетингни бошқариш деганда корхонанинг бозор фаолиятини самарали амалга ошириш ва унинг асосий мақсадига эришишга қаратилган кенг кўламли стратегик ва тактик чора-тадбирлар тушунилади: товарлар ва хизматлар истеъмолчиларини барқарор ва ҳар томонлама қондириш ва шу асосда нормал рентабеллик ва рентабеллик. Бошқача айтганда, маркетинг тадқиқотлари, ассортимент сиёсати, янги маҳсулотларни жорий этиш, сотиш, реклама ва хизматларни шундай бошқариш керакки, бугунги кунда ва келажакда корхоналар товар ва хизматларни уларни тақдим этадиган нархларда сотиб олишга тайёр бўлсин. нафақат барча харажатларни қоплаш, балки нормал ривожланиш имконияти билан ҳам. Шундай қилиб, агромаркетингни самарали бошқариш қуйида санаб ўтилган маълум қоидаларни амалга оширишни талаб қилади:
Тўғри, бозор конъюнктурасини корхонанинг турли ишлаб чиқариш, маркетинг ва хизмат кўрсатиш имкониятлари билан оптимал боғлаш мақсадида маркетинг мақсадларини белгилаш. Буларнинг барчаси бозор ва корхона ҳолатини тўғри баҳолаш, оптимал ҳисоблаш усулларидан фойдаланиш, маркетинг муҳитининг ривожланиш тенденциялари прогнозини ишлаб чиқиш каби масалаларни ҳал қилишни ўз ичига олади.

• 
  Белгиланган мақсадларга эришиш учун барча маркетинг тадбирларини тўғри режалаштириш ва уларни амалга оширишни самарали ташкил этиш. Агар янги маҳсулотни бозорга чиқаришда корхона реклама кампаниясига кечикса, менежмент тилида бу маркетингни режалаштиришнинг сифатсизлигини англатади. Корхона вакиллари мижозларнинг белгиланган муддатларини бажара олмаганликлари ҳақида хавотирли хабарлар юборишса, бу шунчаки уларнинг тармоғи хизмат вазифалари нуқтаи назаридан ёмон ташкил этилганлигини англатади.
  
• 
  Мева сабзавотчилик кластерларида маркетингини ташкил этишнинг энг самарали тизимини ишлаб чиқиш. Истеъмолчиларнинг тўлиқ қониқишини таъминлаш ва агрокластерлар мақсадларига эришиш.
  
• 
  Мева сабзавотчилик кластерларининг барча агромаркетинг фаолиятини самарали назорат қилиш, таҳлил қилиш ва баҳолаш, унинг мақсадлари, воситалари ва усулларини доимий равишда ўзгартириш.
  
• 
  Ўзгарувчан шароит ва вазиятлар билан боғлиқ ҳолда агромаркетинг жараёнларига зудлик билан аралашиш. Ва шу маънода, рақобатчилар бозорга аниқ устун маҳсулот билан кирганлиги сабабли маҳсулотни реклама қўллаб-қувватлашни тўхтатиш соф оператив ва тартибга солиш қароридир (бусиз реклама учун ажратилган пул бефойда сарфланади).
  
• 
  Мева сабзавотчилик кластерларида маркетинг билан шуғулланадиган барча ходимларнинг (уларнинг корхонага мансублигидан қатъи назар) самарали меҳнатини рағбатлантириш, максимал ижодий натижаларга эришиш.
  
• 
  Мева сабзавотчилик кластерлари маркетинги фаолияти менежерларини ташқи ва ички маркетинг муҳити, имкониятлар ва рисклар ҳақида холис ва ҳар томонлама маълумот билан таъминлаш.
  

Мамлакат озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашдан бошлаб, қайта ишлаш ва экспортдан қўшимча даромад олишгача бўлган жуда кўп масалалар айнан қишлоқ хўжалиги ривожи билан боғлиқ. Шунинг учун давлатимиз томонидан қишлоқ хўжалигини тубдан ислоҳ қилиб, бозор механизмларини жорий этиш, резерв ва имкониятлардан тўлиқ фойдаланиш, ишлаб чиқаришни илмий асосда ташкил қилишга киришилди. Президентимизнинг 2019 йил 23 октябрдаги фармони билан қабул қилинган «Қишлоқ хўжалигини 2030 йилгача ривожлантириш стратегияси»да бу борадаги энг долзарб ва истиқболли вазифалар белгилаб берилди.
Соҳани модернизация қилиш бўйича 500 миллион долларлик лойиҳани амалга ошириш юзасидан Жаҳон банки билан келишувга эришилди. Ўзбекистон тарихида биринчи марта илм ва инновацияни ривожлантириб, тармоқда бошқарувни халқаро стандартлар асосида ташкил этишга маблағ йўналтирилмоқда.
Республикамиз иқтисодий барқарорлигини таъминлашда, аҳолини озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини тўлароқ қондиришда қишлоқ хўжалигининг бундан кейинги тараққиёти, тупроқдан унумли ва оқилона фойдаланишга боғлиқ ва муҳим аҳамиятига эга.
Янги товарнинг бозор кўрсаткичларини шакллантириш тизимида товарлар ўрови ҳам муҳим элемент вазифасини бажаради. Товарларнинг кўпчилиги то истеъмолчига етиб боргунча транспорт орқали ташилади ва омборларда сақланади. Бу ҳолда товарлар уларни етказиб бериш ва истеъмол қилиш қоидаларига асосан махсус идишларга жойлаб ўралади. Товарнинг ўрови ишлаб чиқарувчи ёки савдо ташкилоти томонидан истеъмолчига берилувчи «ташриф қоғози» вазифасини бажаради.
Товарлар ўрови (ўров) маҳсулотнинг сақланиши, уни транспорт орқали ташиш ва у билан муомала килишда қулайликлар бўлишига хизмат қилади, шунингдек, истеъмолчилар эътиборини жалб қилиш, товарни идентификация қилиш, реклама ва ахборот билан таъминлаш, имиджни яратиш каби маркетинг функцияларини бажаради. Ўровнинг маркетинг функциялари аҳамияти тобора ўсиб бормоқда. Бу эса бозор фаолиятининг ўзига-ўзи хизмат кўрсатишни ривожлантириш, истеъмолчилар фаровонлигини ўстириш, иқтисодиётни компьютерлаштириш ва ахборотлаштириш, компания имиджи ва товар маркасини олди-сотди жараёнини тезлаштириш каби омиллари билан боғлиқ.
Товар ўровини ишлаб чиқиш жараёни қуйидаги қарорларни қабул қилишни ўз ичига олади: ўров концепциясини асослаб бериш, ўровнинг қўшимча тавсифномаларини (ўлчами, шакли, материали, ранги, матни, товар маркасининг жойлашуви) яратиш, ўровни синаб кўриш.
Товар ўрови концепцияси харидор ва истеъмолчилар учун қўшимча хусусиятларга эга бўлган янги маҳсулотларни ишлаб чиқишга кўмаклашувчи асосий тамойил ва ғояларни ўз ичига олади.
Янги маҳсулотлар учун ўровларнинг бир неча хил вариантлари моделлаштирилади ва таҳлил қилинади. Ўровни яратишда қабул қилинувчи қарорлар товарни тақсимлашда қўлланувчи товар ҳаракатланиши тизими, товар нархи ва рекламани ташкил этиш билан келишиб олинган бўлиши лозим.
Фан-техника тараққиёти ва бозор муносабатларининг ривожланиши ўровнинг вазифаси ва мазмунини ривожлантиришга таъсир кўрсатади. Ушбу омилар туфайли ўров товарни транспорт орқали ташишда уни ҳимоя қилиш воситаси сифатида эмас, балки товар ҳақидаги маълумотлар манбаи сифатида кўриб чиқилади. Товар ўровини тайёрлашда қуйидаги талаблар бажарилиши лозим: оригинал бўлиш ва патентлар билан ҳимояланиш; эстетик шартларга жавоб бериш; функционалликни таъминлаш, яъни товарнинг элементи бўлиш; реклама ҳаракатларини амалга ошириш; кам харажат талаб қилиш; истеъмолчига етиб боргунча товарнинг сақланишини таъминлаш; транспорт ва омбор харажатларини рационаллаштиришга кўмаклашиш; товарни сотиш учун қулай бўлиш; товарнинг рақобатбардошлиги ва экологик тозалигини акс эттириш; иккиламчи хом-ашё сифатида фойдаланиш имкониятига эга бўлиш.
Шу тариқа, замонавий шароитларда ўров товар сиёсатининг самарали воситаси вазифасини бажаради. У олди-сотди жараёнини тезлаштиради ва енгиллаштиради, товар ва фирма имиджини кучайтиради.
Янги товарни бозорга олиб чиқишдан олдин уни истеъмол қилишнинг хавфсизлиги ва ишончлилиги нуқтаи назаридан синаб кўриш лозим. Синовлар дала ва лаборотория шароитларида ўтказилиши мумкин. Синов шакллари товарнинг ўлчами, вазифалари ва турига боғлиқ бўлади. Синовларни ўтказиш учун истеъмолчилар янги товарлар жойлашган лабораторияга таклиф қилинади ёки бу товар истеъмолчиларга уйда текшириб кўриш учун фойдаланишга бериб юборилади.
Тестдан ўтказишда қуйидаги кўрсаткичлар аҳамиятга эга: синов ўтказиладиган жой (бозор, лаборатория, уй); объект (товар, нарх, ном, марка); синовда иштирок этишга жалб қилинувчи шахслар (харидор, эксперт); муддат (қисқа, узоқ вақт); ҳажм (битта товар, товарлар партияси); тестдан ўтказилувчи товарлар сони.
Янги товарни синовдан ўтказиш натижалари асосида бу товарни ишлаб чиқариш ва уни бозорга олиб чиқиш тўғрисида қарор қабул қилинади. Шуни эътиборга олиш керакки, товарни оммавий ишлаб чиқариш товар инновациясининг ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва маркетинг харажатлари каби энг кўп харажат талаб қилувчи босқичи ҳисобланади.
Товарни бозорга чиқариш вақти товарни бозорга рақобатчиларнинг худди шундай товарни бозорга чиқаришларидан олдин, улар билан бирга ёки улардан кейин чиқариш зарурати ва имкониятлари билан келишган ҳолда амалга оширилиши зарур. Бунда, айниқса, истеъмол товарлари учун товарнинг мавсумийлиги ҳал қилувчи омил вазифасини бажаради. Исталган ҳолда ҳам таваккалчилик даражасини баҳолаш, товарни бозорга чиқаришнинг ҳар бир вариантида рўй бериши мумкин бўлган ижобий ва салбий оқибатларни ҳисобга олиш керак.
Янги товарни таклиф қилиш мақсадга мувофиқ бўлувчи бозор тури ва жойини аниқлаш учун мавжуд бозорларни уларнинг жозибадорлиги нуқтаи назаридан таҳлил қилиш, яъни бозорнинг салоҳияти, компаниянинг мўлжалланаётган бозордаги имиджи, зарур харажатлар миқдори, ҳар бир бозор учун маркетингни белгилаш, рақобатчиларнинг бозорга кириб бориш даражаси ва уларнинг мазкур бозорда эгаллаган улуши ҳажмини аниқлаш зарур.
Товарни бозорга чиқариш аста-секинлик билан ёки блис-компания шаклида амалга оширилиши мумкин бўлиб, иккинчи усул кичик компаниялар учун кўпроқ маъқул келади. Компания ривожланган дистрибютерлар тармоғи ва халқаро сотув каналларига эга бўлса, бу унга товарни миллий ва халқаро бозорларга уларнинг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда бир вақтда олиб чиқиш имконини беради.
Мақсадли бозорни танлаш янги товарнинг бўлажак харидорлари таркибини аниқлашга хизмат қилади. У бўлажак харидорлар тузилиши ва ихтисослашишини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиб, улар янги товарни синовдан ўтказиш босқичида баҳоланади.
Агар ишлаб чиқариш-техника товарлари учун бўлажак харидорлар гуруҳи қоидага кўра маълум ва бу товарларни ишлаб чиқариш бўйича шартномаларни имзолашда аниқланадиган бўлса, оммавий истеъмол товарлари учун эса мақсадли бозор базасини фирманинг мавжуд харидорлари ва уларнинг издошлари ташкил этиши мумкин. Бу харидорлар фирманинг янги товарларини сотиб олишда лидерлик қилиши ва товарларнинг бошқа харидорлар назарида ижобий имиджини яратиши мумкин.
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сифатининг шаклланиши узоқ вақт давомида содир бўлади ва бутун ишлаб чиқариш тциклининг технологик операциялари томонидан яратилган шароитларга боғлиқ. Якуний маҳсулот сифатига таъсир қилувчи параметрларни назорат қилиш айниқса муҳимдир. Технологик жараёнларнинг интенсивлашуви шароитида тупроққа ишлов бериш, ўғитлаш, экиш, ҳосилни йиғиштириб олиш ва ҳосил бўлган маҳсулотларни сақлашда зарурий назоратни таъминламасдан туриб, барқарор ҳосилдорлик ва юқори сифатли маҳсулот олиш амалда мумкин эмас. Чорвачиликда маҳсулотнинг талаб қилинадиган ҳажми ва сифатига фақат боқиш омили, рациондаги озуқа моддаларининг мавжудлиги, балки чорва молларини сақлаш, суғориш, боқиш шароитлари ва бошқа кўплаб кўрсаткичлар ҳисобга олингандагина эришилади. Замонавий юқори тезликда ишлайдиган қурилмалардан фойдаланган ҳолда тезкор назоратни аниқ ташкил этиш фермер хўжалиги ходимларини технологик жараёнлар ва режимларнинг бузилиши (мувофиқ эмаслиги) тўғрисида хабардор қилиш, уларнинг нормал ривожланиши учун зарур шарт-шароитларни яратиш ва уларни ўз вақтида тузатиш имконини беради. ўсимликлар ва ҳайвонларнинг ўсиши.
Технологик жараёнлар ва маҳсулот сифатини назорат қилиш қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида сифатни бошқариш жараёнининг ажралмас қисми ҳисобланади. Бу маҳсулот сифатининг яроқлилиги ва даражасини, ундан кейинги фойдаланиш имкониятини аниқлаш имконини беради. Технологик жараён ёки маҳсулотларга таъсир қилиш даражасига қараб, назорат фаол ва пассивга бўлинади.
Фаол назорат билан юқори сифатли маҳсулотларни олиш учун ташкилий шакллар ёки техник воситаларни такомиллаштириш мумкин бўлади. Чорвачиликда бундай назоратнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у нафақат ҳар хил турдаги маҳсулот ва материалларнинг (озиқ-овқат, гўшт, сут ва бошқалар) физик-механик хоссаларига, балки физикасига ҳам бевосита таъсир кўрсатиши мумкин. чорва молларининг ҳолати.
Пассив назорат бошқариладиган объектнинг физик параметрлари талаб қилинадиган чегаралар ичида эканлигини аниқлашга имкон беради. Юқори сифатли хом ашёни сифатсизларидан ажратиш ёки маҳсулотларни, шунингдек чорва моллари ва материалларни (масалан, омборхоналар очилгандан кейин силос сифатини назорат қилиш, сут, гўшт ва бошқаларни) йўқ қилиш зарур бўлганда қўлланилади. . Бундай ҳолда, элемент бўйича ёки комплекс назорат амалга оширилади: ҳар бир параметрнинг жисмоний қиймати (озуқа, сув, оқава сув ва бошқалардаги турли элементларнинг таркиби) текширилади, бу маҳсулотнинг хусусияти боғлиқ.
Бошқаришнинг киритиш, оператив ва қабул қилиш турлари мавжуд. Кириш назорати маҳсулотларни олгандан кейин амалга оширилади.
Операцион назорат ишлаб чиқариш жараёнларида қўлланилади. Меҳнат тақсимоти шароитида, ишчилар ишлаб чиқариш шароитларига кўра ўзаро боғланганда, индивидуал оғишлар ва хатолар умумий сифатни пасайтиради. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида иш куни (сменаси) давомида сифат назорати ишчиларнинг ўзлари, усталар ва мутахассислар томонидан амалга оширилади. Бўлим бошлиқлари ҳар куни иш сифатини баҳолайдилар. Бригадаларда, фермаларда, устахоналарда тармоқ гуруҳлари, кундалик назорат постлари ташкил этилмоқда.
Қабул қилиш назорати маҳсулотларни етказиб беришда амалга оширилади.
Ишлаб чиқаришнинг мураккаблиги билан параметрлар сони ва уларни назорат қилиш зарурати ортади. Саноат турли мақсадлар учун ўлчаш асбобларини ишлаб чиқаради. Фаол назорат қилиш асбоблари ишлаб чиқаришда белгиланган кўрсаткичлардан четга чиқишлар ҳақида «огоҳлантириш», қабул қилиш мосламалари эса аллақачон ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг сифатини қайд этади (дон таркибидаги оқсил миқдори, лавлагидаги шакар, сутдаги ёғ ва бошқалар).
Тасодифий танлаб олиш усули ҳам қўлланилиши мумкин. Бундай ҳолда, керакли миқдордаги товарлар даврий аралаштириш билан танланади ва танловга субъектив ёндашувни олдини олиш учун «кўр-кўрона» битта объектнинг умумий массасидан чиқарилади. Шундай қилиб, олма дастлабки намунаси қадоқлаш бирликлари намунасига киритилган маҳсулотлар массасининг 10% ни ташкил қилади.
Чакана савдода товарларни қабул қилиш назорати қўлланилади, бунда унинг фойдаланишга яроқлилиги тўғрисида қарор қабул қилинади. Олинган натижалар, агар намуна ёки намуна бир ҳил бўлса, барча сотиладиган маҳсулотларга тааллуқлидир. Сифатнинг ҳетероженлиги ҳолатида, назорат стандарти сифатида қабул қилиш ва рад этиш рақамларидан фойдаланган ҳолда, муқобил атрибут бўйича назорат қўлланилади.
Қабул қилиш рақами - рад этилган намуна бирликларининг максимал рухсат этилган сони ёки бирлаштирилган намунанинг ёки бошланғич намунанинг сифати бўйича товар маҳсулотларини қабул қилиш тўғрисида қарор қабул қилиш имконини беради.
Рад этиш рақами - бирлаштирилган намунанинг ёки асл намунанинг рад этилган бирликларининг минимал рухсат этилган сони, бу партияни сифат бўйича қабул қилишни рад этиш учун асосдир.
Товарларни омборга ва дўконга қабул қилиш сифат ва миқдор бўйича қўшимча ҳужжатлар асосида амалга оширилади. Товарларнинг ҳар бир бирлигини текширишнинг иложи йўқ, шунинг учун партиянинг бир хиллигини ўрнатгандан сўнг, ундан сифат жиҳатидан бутун маҳсулот партиясига бир хил бўлиши керак бўлган ўртача намуна танланади. Ўртача намунанинг сифат кўрсаткичлари бутун партияга тегишли бўлади.
Товарларнинг сифати ишлаб чиқарувчилар томонидан, савдода эса - этказиб берувчилардан товарларни қабул қилишда, товарларни базада сақлашда, сотишдан олдин тарқатиш тармоғида мерчандайсерлар томонидан назорат қилинади. Кўплаб қишлоқ хўжалиги корхоналарида наслчилик ишларини яхшилаш ва технологияни такомиллаштиришга кўмаклашиш мақсадида агрокимё, сут ва озуқа сифати лабораториялари ташкил этилмоқда.
Метрологик сифатни таъминлаш - бу бажарилган ишларнинг, ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг ҳажми ва сифатини ўлчашнинг бирлиги ва талаб қилинадиган аниқлигига эришиш учун зарур бўлган техник воситалар, қоидалар, нормаларни белгилаш ва қўллаш. Қишлоқ хўжалиги корхонасининг метрологик таъминоти сифат лабораториялари, иқтисодиётнинг муҳандислик хизмати ва сифат назорати хизмати томонидан ташкил этилади.
Норматив-техник ҳужжатлар (стандартлар, спецификациялар) талабларидан четга чиқиш маҳсулот сифатининг пасайишини кўрсатади ва нуқсонлар деб аталади. Камчиликлар аниқ, яширин, тузатиладиган ва тузатиб бўлмайдиган бўлиши мумкин.
Маҳсулот сифатининг белгиланган кўрсаткичлардан четга чиқиши, қоида тариқасида, унинг ёмонлашуви йўналишида содир бўлади ва умумий ва алоҳида кўринишларга эга.
Умумий оғишларга маҳсулотларнинг эскириши, жисмоний ва эскирганлиги, эксплуатация ва сақлаш вақтида асл хусусиятларини йўқотиш киради.
Сифатдан қисман оғишлар ниҳоятда хилма-хил бўлиб, ташқи омиллар: фойдаланиш қоидаларининг бузилиши, ишлаб чиқувчилар ва ишлаб чиқарувчиларнинг хатолари, ишлаб чиқариш интизомидаги носозликлар, жиҳозларнинг нуқсонлари ва бошқалар. Белгиланган параметрлардан қисман четга чиқиш натижасида сифатнинг беқарорлиги тасодифий хусусиятга эга. . Оғишларнинг пайдо бўлишини фақат маълум бир эҳтимоллик даражаси билан кутиш мумкин.
Товарларни қабул қилиш тартибини тартибга солувчи асосий ҳужжатлар қабул қилиш қоидалари стандартлари деб аталади. Улар маҳсулот сифатини назорат қилиш учун намуна олиш қоидалари ҳақида маълумот беради.
Намуна (намуна) - белгиланган ёки олдиндан белгиланган қоидаларга мувофиқ танланган ва сифатни баҳолаш (назорат, синов) учун мўлжалланган юкнинг минимал рухсат этилган қисми.
Намуна олиш - юкнинг вакиллик қисмини ташкил этувчи ва белгиланган ёки олдиндан белгиланган қоидаларга мувофиқ дастлабки сифат намунасини баҳолаш (назорат қилиш, синовдан ўтказиш) учун танланган қадоқлаш бирликларининг минимал рухсат этилган сони.
Намуна олиш ва намуна олиш қоидалари синов усуллари стандартлари ёки маҳсулот стандартларининг умумий техник шартларининг ўхшаш номига эга бўлимда белгиланади. Ушбу меъёрий ҳужжатларда намуна олишнинг тартибга солинадиган қоидалари бўлмаса, улар олди-сотди шартномаларида ёки уларга қўшимча келишувларда олдиндан белгиланиши керак.
Консолидацияланган намуна - битта партиядан олинган қўшимча намуналар тўплами. Бирлаштирилган намуналарнинг ўлчами қўшимча намуналар сонига боғлиқ ва репрезентативлик намуналар сони ва қоидалар билан белгиланган уларни танлаш жойларининг ҳақиқий сифатини акс эттирувчи йиғма намунани шакллантиришга қанчалик имкон берганига боғлиқ. маълум даражадаги ишончлилик билан (ёки қабул қилинадиган хатолар доирасида) бутун партия.
Дастлабки намуна (намуна) - бирлаштирилган намунанинг белгиланган қисми ёки сифатни баҳолаш (синов) учун мўлжалланган намуналар тўплами. Асл намуна кўп ҳолларда йиғилган намунанинг фоизи сифатида белгиланади. Уни тузиш учун квадратчалар ёки чораклик усулидан фойдаланиш мумкин: бирлаштирилган намунага кирадиган барча объектлар аралаштирилади, текис юзага қуйилади, квадрат шаклида текисланади ва диагональ равишда икки ёки тўрт қисмга бўлинади. Бир қисми сифатни баҳолаш учун олинади ёки агар асл намуна белгиланган ҳажмдан сезиларли даражада ошса, яна бўлинади. Ушбу усул кичик ўлчамдаги товарларнинг (дон, ёнғоқ ва бошқалар) бир нусхаси учун қўлланилади. Бу мақсадда тармоқли режалаштириш услуби кўпроқ ишлатилади. Бу услубнинг моҳияти янги товарни бозорга олиб кириш бўйича амалга ошириш мумкин бўлган барча ишлар тармоғини уларни бажариш учун сарфланувчи вақт ва бошқа ресурслар харажатларини инобатга олган ҳолда яратиш, бозорга кириб боргунча босиб ўтиладиган, амалга ошириш зарур бўлган ҳатти-ҳаракатларни ва барча ишларни бажариш муддатини кўрсатувчи йўлни излаб топишдан иборат. Бу йўлни, унинг реаллиги ва давом этиш муддатини баҳолаш янги товарни бозорга олиб киришга тўсқинлик қилувчи барча сабабларни йўқотиш учун чора-тадбирларни қабул қилиш ва товарни бозорга олиб кириш вақтини башорат қилишга асос вазифасини бажаради.
Тармоқли режалаштириш услубидан фойдаланиш ёрдамида янги товарнинг бозорга чиқишда муваффақиятсизликка учрашининг олдини олиш мумкин, чунки маҳсулдорлик юзага келиши мумкин бўлган қуйидаги муваффақиятсизликлар сабабини таҳлил қилиш имкониятини яратади:
 товарни бозорга олиб чиқиш даври ва вақтини нотўғри танлаш;
 дистрибютерлик тармоғининг етарлича ривожланмаганлиги;
 реклама чора-тадбирларининг вақтидан илгари ёки кеч ўтказилиши;
 бозорга техник жиҳатдан тўлиқ ишлаб чиқилмаган товарни олиб чиқиш;
 товарнинг бозор нархини нотўғри баҳолаш;
 янги товар харидорлари ва истеъмолчиларга сотувгача ва сотувдан кейинги хизмат кўрсатиш тизимининг ривожланмаганлиги.
Харидорларнинг хулқ-атворини ўзгартириб юборувчи мутлақо янги товарларни яратиш номақбул жараён ҳисобланади. Мутлақо янги товар ва ғояларнинг пайдо бўлиши қоидага кўра, аҳён-аҳёнда ва нотекис рўй бериб, фирма товар номенклатурасининг ҳаётийлик даврига таъсир кўрсатиши мумкин. Товарлар ҳаётийлик даврининг ўзгариши, сотув ҳажмини қўллаб-қувватлаш зарурати ва уларнинг динамикаси талабни фаоллаштиришнинг бошқа усулларини, айниқса, товарни сотиш ҳажмининг ўсиши пасайган вақтда, яъни янги товарнинг ҳаётийлик даври етуклик босқичига яқинлашган пайтда излаб топишни талаб қилади.
Текшириш - объектнинг бир ёки бир нечта хусусиятларини ўлчаш, текшириш, синовдан ўтказиш ёки баҳолаш ва олинган натижаларни ушбу хусусиятларнинг ҳар бири учун мувофиқликка эришилганлигини аниқлаш учун белгиланган талаблар билан солиштириш (ИСО 8402 стандарти).
Бошқариш жараёни сенсорли қурилма ёрдамида баҳоланадиган чиқиш (натижа) га эга. Жараённи бошқариш учун мақсад қўйилади. Баҳолашнинг ҳақиқий натижаси мақсад билан таққосланади. Агар таққослаш ноқулай бўлса, у ҳолда жараён реал ҳаракатнинг мақсадга мувофиқлигини таъминлаш учун тузатилади. Тескари алоқалар ўз-ўзидан пайдо бўлмайди, уларни режалаштириш керак. Биринчидан, ҳақиқий назорат объектини танлаш керак, у истеъмолчи учун муҳим бўлган ишлаб чиқариш жараёнининг хусусиятлари билан боғлиқ бўлиши керак; иккинчидан, баҳолаш ва баҳолаш усули қайси бирликларда ифодаланишини аниқлаш; учинчидан, мақсадни шакллантириш (у эришиш мумкин бўлиши керак).
Назорат объектлари - меҳнат объектлари, ишлаб чиқариш воситалари, технологик жараёнлар, тайёр маҳсулотлар, ўлчов воситаларининг ҳолати.
Назоратнинг махсус тури тайёр маҳсулотларни синовдан ўтказиш, яъни физик, кимёвий, табиий ва эксплуатацион омиллар ва шароитларнинг комбинацияси таъсирида бир ёки бир нечта маҳсулот хусусиятларини аниқлаш ёки ишлатишдир.