Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Тошкент Архитектура қурилиш институти

4 Илова

2. Ўзбекистондаги атроф – муҳит ва атмосфера ҳавоси ҳолати маниторинги учун экологик индекаторлар.

Йирик шахарлар ва саноат марказларида ҳавони ифлослантириш – бу Ўзбекистонда атроф мухитни муҳофазалаш соҳасидаги бош муаммолардан биридир. Атроф муҳит ҳолати мониторинги программаси қуйидаги ишларни етарлича молиялаштирилмаслиги сабабли тўлиқ ҳажмда бажарилмаяпти: ҳаво сифати мониторинги ттизимини ривожлантириш ва мукаммаллаштириш; тахлилий назорат тизимини яхшилаш; ускуна ва жиҳозларни янгилаш; тўлиқ автоматлаштирилган назорат тизими ва тадқиқотнинг янги усулларини жорий қилиш; ҳаво сифати ҳақида маълумотларни йиғиш ва қайта ишлаш ягона самарали тизимини ва атроф – мухит Давлат мониторинги маълумотлар базасини яратиш. Атроф – мухит маниторинги учун экологик индикаторлар танловида ишлатилувчи халқаро ва миллий критерияларга кўра, Ўзбекистонда 91 та индикатор танланган, улардан 20 таси атмосфера ҳавоси бўйича индикаторларидир. Республикада атмосфера ҳавоси ҳолати индикаторларни амалда қўллаш экологик холатга баҳо бериш ва унинг динамикасини кузатиш имконини беради. Худудий, миллий ва локал даражаларда атроф – мухит мониторинги экологик ҳолати кучайгач конкрет участкаларни аниқлаш, уни барқарорлаштириш бўйича чора тадбирлар режасини тузиш, Республиканинг экологик сиёсатини ишлаб чиқиш ва самарали ечимларни қабул қилишга имкон беради.

Атмосфера ҳавоси ҳолати индикаторларининг қуйидагилари танлаб олинган:

• 
  стационар ва харакатланувчи манбаларнинг барча ажралмалари;
  
• 
  стационар ва харакатланувчи манбаларнинг (SO₂, NO_x) зарарли моддалар ажралмалари йиғиндиси;
  
• 
  энергия ишлаб чиқариш билан боғлиқ, SO₂, NO_x ва қаттиқ жисмлар чиқиндилари;
  
• 
  стационар ва харакатланувчи манбаларнинг SO₂ чиқиндилари (ҳаммаси ва секторлар бўйича);
  
• 
  NH₃ чиқиндилар (ҳаммаси ва секторлар бўйича);
  
• 
  стационар ва харакатланувчи манбаларнинг NO_x чиқиндилари (ҳаммаси ва секторлар бўйича);
  
• 
  харакатланувчи манбаларнинг NO_x ва СО чиқиндилари;
  
• 
  стационар ва харакатланувчи манбаларнинг қаттиқ жисм чиқиндилари (ҳаммаси ва секторлар бўйича);
  
• 
  энергия саноати билан боғлиқ, SO₂ ва NO_x чиқиндилари интенсивлиги;
  
• 
  ахоли сонига зарарли моддалар чиқиндилари;
  
• 
  ҳаво ифлослиги кўрсатгичлари кўп бўлган шахарларда яшовчи аҳоли сони;
  
• 
  чиқиндиларнинг камайиши нуқтайи назаридан кўрилган чора тадбирлар натижаси.
  

Таклиф қилинган индикаторлар барча ифлосланиш манбаларининг антропоген тасири натижасида, атмосфера ҳавосига юкламасини характерлайди. Сиёсий тадбирлар ва қоидаларни самарали танловини ишлаб чиқиш учун, атмосферани ифлослантирувчи моддалар чиқиндилари типларини ва уларнинг бош манбаларини билиш талаб чилинади. Бу индекаторларни олиш учун атмосферани ифлослантирувчи манбалар чиқиндилари инвентаризацияси ўтказилади.
Кўп йиллик кузатишлар тўплами мавжуд, атмосферага чиқинди чиқарувчи корхона ва ташкилотлар статистик хисоботлари маълумотлари; “1 – Экология”, “2 – Экология (ҳаво)” формалар (форма қўштирноқда кўрсатилиши шарт) бўйича статистик ҳисоботлар; табиат муҳофазаси бўйича худудий қўмиталар хисоботлари; Ўзгидромет, Соғлиқни сақлаш Вазирлиги кузатишлари тармоғи маълумотларидан келиб чиқиб, умумий ахборот шаклланади. Республикада атмосфера ҳавоси холати индекаторлари маълумот базаси тайёрланган. 1999 йилдан саноат, энергетик ва харакатланувчи манбаларнинг атмосферага зарарли моддалар чиқарилишининг умумий хажми қисқарди. Станционар ва харакатланувчи манбаларининг 1999-2004 йиллар давридаги ҳавога чиқарган асосий зарарли чиқиндилари ҳақидаги маълумотлар 1.2 – жадвалда ва 1.2 – расмда кўрсатилган.
1 жадвал