Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Тошкент Архитектура қурилиш институти

2 жадвал
Ўзбекистон Республикаси бўйича атмосферага чиқарилган зарарли моддалар динамикаси


Ўзбекистон Республикаси бўйича иқтисодиётнинг тармоқлари бўйича атмосфера ҳавосига станционар манбалардан чиқаётган зарарли моддалар чиқиндилари қисми (фоизда) 2004 г.

5 Илова

3. Атмосферанинг кимёвий ифлосланиши
Инсоният атмосферани минг йиллардан бери ифлослантиради, лекин шу давр мобайнида инсон фойдаланган оловни ишлатиш оқибати сезиларли эмас эди. Тутут нафас олишга халақит бериши ва қуйидагилар шифт ва деворларни қора қатлам билан қоплашига ҳам кўниб яшадилар.
Инсон учун иссиқлик, тоза ҳаво ва ғор деворларининг қоралигидан ҳам муҳимроқ эди. Ҳавонинг бу бирламчи ифлосланиши муаммо туғдирмасди, инсонлар у вақтда кичик гуруҳлар бўлиб яшашар, табиий мухитга унча тасир кўрсатмасдилар. Таққосий кичикроқ худудда инсонларнинг йиғилиши ҳам, мумтоз қадимийликдан бўлганидек, жиддий оқибатлар туғдирмаган.
Бу ўн тўққизинчи асргача давом этди. Охирги юз йилда саноатнинг ривожланиши бизни шундай ишлаб – чиқариши жараёнлари билан “сийлади”, уларнинг оқибатини инсон аввал ҳаёлига келтирмаган эди. Миллионер – шахарлар пайдо бўлди, уларнинг ўсишини тўхтатиш мумкин эмас. Буларнинг ҳаммаси инсоннинг буюк кашфиётлари ва мустамлакалари натижасидир. Асосан атмосферани ифлослантирувчи уч асосий манбалари мавжуд: саноат, шахсий иссиқхоналар, транспорт. Бу манбаларнинг хар бирининг қисми ҳавонинг умумий ифлосланишида ҳудудга кўра катта фарқланади. Ҳозирда саноат корхоналари ҳавонинг кучли ифлосланишини тан олган.
Ифлослантириш манбалари

• 
  иссиқлик – электр станциялари, тутун билан бирга ҳавога олтингугурт ва углероддан газни чиқаради; металлургия корхоналари, айниқса рангли металлургия ҳавога азод оксиди, серовадород, хлор, фтор, аммиак, фосфор бирикмалари симоб ва мишьяк зарралари ва бирикмаларини; кимёвий ва семент заводлари ҳам ҳавони ифлослантирадилар. Зарарли газлар ҳавога саноат истемоли; турар-жой уйларини иситиш, транспорт иши, маиший ва саноат чиқиндиларини ёқиш ва қайта ишлаш учун ёқилғини ёқиш натижасида чиқади. Атмосфера ифлослантирувчиларни бошланғич, бевосита атмосферага чиқувчи, иккиламчи, сўнгисининг ўзгариши натижасида хосил бўлувчи турларга бўлинади. Атмосферага ажралиб чиққан олтингугурт гази ишқорланиб, олтингугурт ангидридига айланади, у сув парчалари билан ўзаро тасирланиб олтингугурт кислатаси томчиларини ҳосил қилади. Олтингугурт ангидридининг аммиак билан ўзаро тасири натижасида сулфат аммоний кристаллари ҳосил бўлади. Шундай қилиб зарарли моддалар ва атмосфера кампанентлари орасидаги кимёвий, фото кимёвий, физик – кимёвий реакциялар натижасида бошқа иккиламчи ҳусусиятлар пайдо бўлади. Сайёрадаги пероген ифлосланишнинг асосий манбаси бу иссиқлик электр станциялари, металлургия ва кимёвий корхоналар иситиш ускуналаридир. Улар йиллик қаттиқ ва суйюқ ёқилғи қазилмаларининг 170% дан кўпини ишлатадилар.
  

Пироген хосил бўлган, асосий зарарли арашмалар қуйидагилар:

1. 
   углерод оксиди. Углеродли моддаларнинг чала ёқилишида ҳосил бўлади. У ҳавога қаттиқ чиқиндиларни ёндириш натижасида, тутун газлари ва саноат корхоналари чиқиндилари билан бирга ажралиб чиқади. Ҳар йили атмосферага бу газ 1 250.0 т дан кам бўлмагани чиқади. Углерод оксиди атмосферанинг таркибий қисмлари билан фаол реакцияга кирувчи бирикма бўлиб, сайёрадаги температуранинг ошиши ва парник самарасини яратишга сабабчи бўлади.
   
2. 
   Олтингугурт ангидриди. Таркибида олтингугуртли ёқилғини ёқиш ва олтингугурт рудаларини қайта ишлаш (йилига 170 млн. т. гача) жараёнида ажралиб чиқади. Олтингугуртли бирикмаларнинг бир қисми тоғ – кон қазилмаларининг органик қолдиқларини ёқишда ажралиб чиқади. Фақат АҚШда атмосферага ажралиб чиққан олтингугурт ангидридининг умумий миқдори бутун дунё ажралмаларининг 65% ташкил қилади.
   
3. 
   Олтингугурт ангидрид. Олтингугуртсимон ангидрид оксидланиши натижасида ҳосил бўлади. Реакциянинг якуний махсулоти бу ёмғир сувидаги олтингугурт кислотаси эритмаси ёки аэрозолидир, у тупроқни шўрлантириб, инсонда нафас йўллари касалликларини келтириб чиқаради. Кимёвий корхоналар тутунли оловларидан олтингугурт кислотаси аэрозолининг тўкилиши паст булут ва ҳавонинг юқори намлигида кузатилади. Бундай корхоналарга 1/км масофа яқинидаги ўсаётган ўсимликларнинг барг пластинкалари майда доғлар билан қопланган, бу доғларни олтингугурт кислотаси томчилари ҳосил қилади. Рангли ва қора металлургиянинг пирометаллургик корхоналари, ҳамда иссиқлик электр станциялари ҳар йили атмосферага олтингугурт ангидридининг ўнлаб миллион тоннасини ажратиб чиқаради.
   
4. 
   Сероводород ва сероуглерод. Атмосферага алоҳида ёки олтингугуртнинг бошқа бирикмалари билан бирга ажралиб чиқади. Чиқиндиларнинг асосий манбалари сунъий тола, шакар, коксокимёвий, нефтни қайта ишловчи корхоналар, ҳамда нефтни қазиб чиқариш жойларидир. Атмосферада бошқа зарарли моддалар билан ўзаро таъсир натижасида аста ғ секин олтингугурт ангидридига оксидланади.
   
5. 
   Азот оксидлари. Чиқиндиларнинг асосий манбалари – азот ўғитлари, азот кислотаси ва нитрати, анилин бўёқлари, нитробирикмалар, вискоза, шойиси, целлулоид ишлаб чиқарувчи корхоналардир. Атмосферага ажралиб чиқувчи азот оксидлари миқдори йилига 20 млн. т. ни ташкил қилади.
   
6. 
   Фтор бирикмалари. Чиқиндилар манбалари – алюминий, эмал, ойна, керамика, пўлат, фосфорли ўғитлар ишлаб чиқарувчи корхоналардир. Фторли таркибга эга моддалар атмосферага газ ҳосил қилувчи бирикмалар кўринишида – фтороводород ёки фторид натрий ва калций чанглари кўринишида ажралиб чиқади. Бирикмалар токсик самараси билан характерланади. Фтор хосилалари кучли инсекцидлардир.
   
7. 
   Хлор бирикмалари. Атмосферага натрий кислата, хлорли таркибга эга песцитидлар, аргоник бўёқлар, гидролис спирти, хлорли известь, сода ишлаб чиқарувчи кимёвий корхоналардан ажралиб чиқади. Атмосферада хлор малекуласи аралашмаси ва натрий кислата парлари кўринишида учрайди. Хлор токсиклиги бирикмалар тури ва уларнинг концентрацияси билан аниқланади. Металлургик саноатда, чўянни эритиш ва уни пўлатга қайта ишлашда атмосферага турли оғир металлар ва захарли газлар ажралиб чиқади. 11 тонна қайта ишланган чўян 12.7 кг олтингугуртли газ ва 14.5 кг чангли зарраларга эга чиқинди ажратади. Бу зарралар мишяк, фосфор, сурма, қўрғошин, симоб парлари ва ноёб металлар, смулали моддалар ва цианисли водород бирикмалари миқдорини кўрсатади.