Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Тошкент Архитектура қурилиш институти

7-илова
“Фотокимёвий смог”
!
Саноат корхоналари ва транспорт воситаларидан ажралиб чиқаётган газлар туфайли ҳавонинг оғирлашиб, сарғайиб туман бўлиши кузатилади. Смог ҳосил бўлганда ҳавода жуда қўланса ҳид пайдо бўлади. Унинг миқдори қанча кўп бўлса, одамлар ўзларини шунча ёмон ҳис қиладилар. Бундай ҳодиса биринчи марта Лондонда кузатилганлиги туфайли уни “Лондон смоги” деб аташган. Кузатишлар шуни кўрсатадики, Лондон смогининг ҳосил бўлишида СО₂ гази асосий рол ўйнайди. Смог вақтида униг атмосфердаги концентрацияси 5-10 мг/м³ ва ундан ортиқ бўган. Демак, бундан кўриниб турибдики, қаерда олтингугуртга бой ёқилғилар кўп ишлатилса, ўша жойда смог ҳосил бўлиши ортади. Смог ҳосил бўлиш сабабларини ўрганиш натижасида шу нарса маълум бўлдики, йилнинг иссиқ кунларида ва кузнинг дастлабки ойларида Лондон смогидан фарқ қиладиган бошқа хил смоглар ҳосил бўлишини кузатиш мумкин. Бундай смог биринчи марта АҚШ нинг Лос-Анжелес шахри тепасида кузатилганлиги сабабли, у “Лос-Анжелес смоги” деб аталади. Бундай смог қуёш нури таъсирида юз берганлиги маълум бўлгандан кейин, унга “фотокимёвий смог” деб ном берилди. Кейинг йилларда саноат корхоналари ва катта транспорт йўлларининг шаҳарлар ташқарисига чиқарилганлиги сабабли, Лондон смогининг ҳосил бўлиши анча камайди. Аммо, ҳозирги вақтда дунёнинг деярли ҳамма катта шаҳарлари осмонида фоёкимёвий смогнинг ҳосил бўлиши ортмоқда. Маълумки, Лондон смоги ҳосил бўлишида асосий ролни СО₂ ва саноат корхоналаридан чиқаётган ҳар хил чиқиндилар ўйнаса, бу смогнинг ҳосил бўлишида асосий ролни ҳар хил фотооксидантлар, яъни оксидловчилар ўйнаганлиги сабабли, унинг ҳосил қилувчилар орасида иккиламчи жараёнлар кетиб, бу жараёнлар натижасида ҳосил бўлган моддаларнинг захарлилиги дастлабки моддаларга нисбатан бир неча марта ортиб кетади. Яна шуниси ҳам характерлики, фотокимёвий смогни ҳосил қилишда иштирок этдиган газлар концентрацияси Лондон смогини ҳосил қиладиган газлар концентрациясидан анча кам бўлиши ҳам мумкин.

Фотокимёвий смог даврида ҳавонинг ранги кўк- сариқ рангга киради. Ҳавонинг ҳиди қўланса бўлиб қолади ва кўриниши кескин ёмонлашади. Кўпинча уй ҳайвонлари, ит ва мушукларнинг ўлимига сабаб бўлади. Ўсимликлар зарарланиб, дастлаб баргларида сув тўпланиши туфайли шишади, сўнгра қовжираб қурийди. Фотокимёвий смог иморатларга ҳам салбий таъсир кўрсатади. Уларнинг темир-бетон конструкцияси симларини емиради. Бўялган жойларидаги бўёқлар ёрилади. Резина ва синтетик материаллар ишдан чиқаради. Транспорт қатнови қийинлашади. Бунда ўз-ўзидан савол туғилади, хўш,фотокимёвий смогнинг ҳосил бўлишида асосий ролни нима ўйнаши мумкин? Кимёгарлар, тиббиёт ҳодимлари ва бошқа мутаҳассислар кутилмаганда фотокимёвий смогни келиб чиишида асосий ролни илгаридан ўзининг даволаш хоссалари билан машхур бўлган, соғлиқни сақлаш ва бошқа даволаш муассасаларида фойдаланиб келинган озон бўлиб чиқди. Озоннинг зарарли хоссага эга бўлиб қолишининг сабаби шундаки, унинг концентрацияси фотокимёвий смогнинг ҳосил бўлишида одатдагидан бир неча марта ортишидир.