Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Тошкент Архитектура қурилиш институти

5-илова
“Иссиқхона эффекти” ҳодисаси

Бир қатор микрогазлар ернинг иссиқлик мувозанати ўзгаришида муҳим рол ўйнайди ва ер юзида аста-секин ҳароратни ошиб боришини характерловчи “иссиқхона эффекти” деб аталувчи ҳодисани содир қилади. Бу ҳодисани содир бўлишида асосий ўринни эгалловчи газлар ўзидан ёруғлик нурларини ўзидан ўтказиб юборса-да, инфрақизил нурларни тутиб қолади. Қуёш нури атмосфера орқали ўтиб, ернинг юза қатламини иситади ва ер ўзидан иссиқлик ҳамда инфрақизил нурларни қайтаради. Атмосферадаги “Иссиқхона эффекти” ни ҳосил қилувчи газлар миқдорининг ўзгармаслиги натижасида ернинг иссиқлик баланси доимийдир. Агар уларнинг концентрацияси ҳаво таркибида ошиб борса, шунга монанд равишда ҳарорат баланси ҳам ўзгариб, ер юзасининг исиши содир бўлади.

!
Чунки, айнан уларнинг концентрациялари биосферага антропоген таъсирлари натижасида тез ошиб боради. Иссиқлик нурларининг “соя солиш” ҳусусияти метан ва айниса, азот гемоксиди молекулаларида юқори, ҳаммо углерод қўш оксиди молекуласида бу ҳусусият нисбатан паст. Углерод қўш оксиди атмосферага органик ёнилғиларни-нефт, газ, кўмир, ўтин ва бошқа ёнилғиларни ёниши ҳамда организмларнинг нафас олиши ҳисобига чиқар қилади. Бундай микрогазлар оқими бўлиб дунё океанлари ҳам хизмат қилади. Дунё океанлари сувининг тубида ётқизилар кўринишида тўпланадиган карбонатлар ҳам шулар жумласига киради. Углерод қўш оксидининг катта қисми фотосинтез жараёнида ҳосил бўлади ва янги ҳосил бўлган органик бирикмалар таркибига кириб бирикади.
6-илова
Озон қаватининг емирилиши

Озон қаватининг емирилиши ҳақида олимлар 50-йилларнинг бошида огоҳлантиришган эди.Унинг емирилиши юқори товушли самалётлар ташлайдиган азот оксидлари билан боғлиқ, деган фикрни илгари сурганлар. Аммо1974-йилга келиб озон экранидаги “тешиклар” сунъий кимёвий бирикмалар фтор-хлор углеродлар (ФХУ) нинг таъсири натижасида эканлигини аниқлади. Бу газлар парфюмер саноатида, совутгич қурилмалари, кондиционерлар ва ўт ўчириш воситалари ишлаб чиқарилишида кенг ишлатилади. Ер шарининг ҳар қандай регионидан атмосферага ташланадиган ФХУ бутун атмосфера бўйлаб тарқалади ва Антарктида устида ўзига хос маълум бир чегараланган қутб гирдобига тушади. Бу олат ёпиқ қозонни эслатиб, бутун қиш ва баҳор фасллари давомида ҳаво массасининг алмашинуви содир бўлмайди ва озоннинг емирилишига ҳам хеч нарса тўсқинлик қилмайди. Ҳозирги кунда Антактидадаги озон тешигининг юзаси АҚШ ҳудудига тенг келадиган майдон ўлчҳамига яқинлашган. Олимларнинг хулосаларига кўра, 1978-йилдан 1984-йилга қадар озон мидори 3% га камайган. Антарктида устидаги озон қатлами тезлик билан емирилмоқда ва ҳозирги вақтда унинг қалинлиги 1960-йиллардагига нисбатан 2 мартта камайган. Юз минлаб заводлар мўрисидан чиқаётган газлар озон қатлами қалқонини тешилишига сабаб бўлмоқда. Агар бутун дунёдаги мамалакатлар ҳавога ташланаётган бундай зарар келтирувчи моддалар чиқишини тўхтатиб ўйганда ҳам, улар атмосферада бир неча йил сақланади. Эркин холдаги хлор миқдори атмосфера қатламидаги озон тешиги минтақасидан 100-400 марта катта.

Озон қаватининг емирилиши муаммосини ҳал этиш мақсадида 1965-йилда “озон қаватини муҳофаза қилиш таърисида”ги Вена конвенсияси имзоланган. 1987-йилда Монреал конфиренсияси бўлиб, унда 56 давлатдан вакиллар қатнашдилар. Конфиренсияда озон қаватининг емирилишига олиб келувчи зарарли фрионларни ишлаб чиқаришни 50% га камайтириш, уларни хлорсиз моддалар билан алмаштириш, фтор ва аеразолларни қўллашни таъқиқлаш, унинг ўрнига бошқа экологик жиҳатдан тоза газлардан фойдаланиш каби қатор масалалар кўриб чиқилган ва баённомалар имзоланган.
1989-йилдан буён Ўрта Осиё гидрометеорология бошқармаси томонидан доимий равишда Марказий Осиёнинг тоғлари ва тоғ олди ҳудудларида озоннинг умумий мидори (ОУМ) ўрганиб келинмоқда. Учта республика ҳудудида жойлашган 10 та станциядан иборат озонометрия ташкил этилган. Улардан 5 таси Ўзбекистон ҳудудида кузатув ишлари олиб боради. Кузатув постлари М-124 русумли озонометрлар билан жиҳозланаган.