Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти ҳамдамов б.Қ., Исломов ф. Р

Капитал устидан назорат ва унга таъсир даражасига кўра бухгалтерия ҳисоби усулларининг қўлланилиши

Эгалик қилиш даражаси	Эгалик улуши	Бухгалтерия усуллари
Моддий таъсир йўқ, шунинг учун капитал устидан иқтисодий назорат мавжуд эмас	<20 %	Инвестициялар ҳисоби LCM тамойили бўйича амалга оширилади
Моддий таъсир мавжуд, аммо назорат мавжуд эмас	20 % дан 50 % гача	Инвестициялар ҳисоби сотиб олиш баҳоси + Инвестиция қилинган компания фойдасидан улуш - олинган дивидендлар кўринишида юритилади
Назорат (маржиритал ҳукмронлик)	> 50 %	Гуруҳ консолидация қилиниши керак

Масалан, гуруҳда қуйидаги боғланиш мавжуд:

40 %

А компаниялар гуруҳига кирадими? У нима деб номланади?

40% улуш 20%дан кўп, аммо 50 фоиздан кам, бунда эгалик маржиритал эмас, шунинг учун А гуруҳга киритилмайди, балки уюшган аъзо деб юритилади.
ЕИ мамлакатларида уюшган аъзоларнинг мажбурий консолидацияга тайёргарлик кўриши хусусида низом мавжуд. Ушбу низомга биноан уюшганнган аъзо бирлашганидан сўнг икки йил ичида қуйидаги кўрсаткичларга эга бўлса, мажбурий консолидацияланган ҳисобот тузишлари шарт:

1. 
   Бош корхонанинг жами капитали 17000000 АҚШ доллардан ошса;
   
2. 
   Сотиш ҳажми 35000000 АҚШ доллардан ошса;
   
3. 
   Ходимларининг ўртача йиллик рўйхатдаги сони 500 дан ошиқ бўлса.
   

Агарда корхона бирлашган гуруҳ таркибида бўлиб, унга моддий таъсир кўрсата олмаса, у икки йил ичида консолидацияга қўшилмаслиги мумкин. Аммо икки йил ичида юқоридаги учта кўрсаткичдан иккитаси талабга жавоб берса, у ҳолда компания консолидацияга тайёрланиши лозим.
БҲХСга мувофиқ агарда компания бошқа компаниянинг 50%дан ошиқ акциялар пакетига эгалик қилса, у ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий томондан ҳукмронлик қилиши мумкин. Бу ҳолатда гуруҳ субординация дейилади.
Агарда иккита корхона умумий битта раҳбарлик остида бўлса ҳамда бирининг улуши иккинчисида бўлмаса, бундай гуруҳ координация гуруҳи дейилади.
ЕИ мамлакатлари субординация гуруҳидан консолидацияни талаб қилади. Бу ТМКлар учун мажбурийдир. Капиталнинг тақсимланиши тарзида уюшган ҳамда ҳеч бир корхона бошқа корхонага маржириталь ҳукмронлик ўтказа олмайдиган бирлашма жамияти мультигуруҳ дейилади.
Масалан,

10% 20%
30% 40%

Бу мультигуруҳдир, чунки ҳеч бирида маржириталь ҳукмронлик мавжуд эмас ва улар биргаликда 100%ни ташкил қилади.
Қуйидаги чизмага эътиборни қаратайлик:

55 % 30 % 20 % 25 % 35 % 40 %

А – бош компания С – шўъба корхона В – уюшган аъзо Д, Ф, Е – мультигуруҳ Консолидацияланган ҳисоботга А, С компаниялар тушади (мажбурий), В (тушиши мумкин). Д, Е, Ф – фақат ўз ичида консолидацияланиши мумкин.

Корхоналарнинг иштирокига кўра консолидация усуллари қўлланилади. Улар қуйидагилардир:

• 
  Субординация гуруҳи глобал интеграция усули орқали консолидация қилинади;
  
• 
  Уюшган аъзолар эквивалент усули орқали консолидация қилинади;
  
• 
  Мультигуруҳ мутаносиб интеграция усули орқали консолидация қилинади.
  

ЕИнинг 7-Директиваси ҳамда 27-сон БҲХСга биноан капиталларни бирлаштириш учун дастлабки бирлаштириш ёки капиталларнинг натижавий бирлаштирилиши номли англо-саксон усули қўлланилади.
Консолидация натижасида учта ҳисоб-китоб амалга оширилади:

1. 
   Инвестицияларни чегириш. Бунда элиминлаш усули қўлланилади;
   
2. 
   Иқтисодий операцияларни чегириш. Гуруҳ ичидаги олди-сотди операцияларини ҳисобдан чиқариш;
   
3. 
   Молиявий операцияларни чегириш. Гуруҳ ичидаги ўзаро қарз муносабатларини чегириш. Масалан, бош компания шўъба корхонага қарз берган. Консолидацияланган молиявий ҳисоботда бу операцияни чегириш лозим.