Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

Назорат муҳити (Control environmnet)
- корхона ўз олдига қўйган 
мақсад ва вазифаларга эришиши учун амалга ошириши лозим бўлган чора – 
тадбирлар мажмуи. 

---

150 
8-БОБ. ТАҲЛИЛИЙ АМАЛЛАР. АУДИТОРЛИК ТАНЛАШ 
8.1. Таҳлилий амаллар 
 
8.1.1. Стандартнинг мақсади ва вазифалари, амал қилиш соҳаси. 
Таҳлилий амаллар 
Аудиторлик 
ташкилоти 
томонидан 
таҳлилий 
амалларнинг 
бажарилишида қўлланиладиган меъёрларни белгилаш 13 сонли АФМС нинг 
мақсади бўлиб ҳисобланади. 
Стандартнинг вазифалари: 
Таҳлилий амалларни ўтказиш мақсадларини белгилаш. 
Таҳлилий амаллар турларининг тавсифи. 
Таҳлилий амалларни бажариш тартиби ва усулларини белгилаш. 
Таҳлилий амаллар натижалари олинганидан кейин аудиторлик 
ташкилотининг ҳаракатларини тартибга солиш. 
Амал қилиш соҳаси. 
Ушбу стандарт талаблари барча аудиторлик 
ташкилотлари учун расмий аудиторлик хулосасини тайёрлашни кўзда 
тутувчи аудитнинг амалга оширилиши чоғида (улар тавсия тавсифига эга 
эканлиги тўғридан-тўғри кўрсатилган қоидалари бундан мустасно), 
мажбурий бўлиб ҳисобланади.
 
Ушбу стандарт талаблари, унинг натижалари бўйича расмий аудиторлик 
хулосаси тайёрлашни кўзда тутмайдиган аудитнинг амалга оширилиши 
чоғида, шунингдек, профессионал хизматлар (консалтинг хизматлари) 
кўрсатилиши чоғида тавсия тавсифида бўлади. Аниқ топшириқ бажарилиши 
чоғида мазкур стандартнинг мажбурий талабларидан четга чиқилган 
ҳолларда аудиторлик ташкилоти буни ўзининг иш ҳужжатларида ва аудит 
ёки профессионал хизматларга буюртма берган хўжалик юритувчи субъект 
раҳбариятига бериладиган ёзма ҳисоботда мажбурий тартибда келтириб 
ўтиши лозим. 
Таҳлилий амаллар. 
Таҳлилий тадбирлар қуйидагиларни ўз ичига 
олади:
 
Хўжалик 
юритувчи 
субъект 
молиявий 
ҳисоботларининг 
кўрсаткичларини унинг режадаги кўрсаткичлари билан солиштириш. 

---

151 
Молиявий ҳисоботларнинг кўрсаткичларини аудиторлик ташкилоти 
томонидан белгиланган прогноз кўрсаткичлари билан солиштириш. 
Молиявий ҳисобот кўрсаткичларини амалдаги қонунчилик ва меъёрий 
ҳужжатлар ёки хўжалик юритувчи субъектларнинг ўзлари ўрнатган меъёрий 
кўрсаткичлар билан солиштириш. 
Молиявий ҳисобот кўрсаткичларини молиявий ҳисобот таркибига 
кирмайдиган кўрсаткичлар билан солиштириш. 
Молиявий ҳисобот кўрсаткичларини тармоқнинг ўртача маълумотлари 
билан солиштириш. 
Молиявий ҳисобот кўрсаткичларини ва улар билан боғлиқ бўлган 
нисбий коэффициентларни вақт ўтиши давомидаги ўзгаришларини таҳлил 
қилиш. 
Таҳлилий амалларнинг тури уларни ўтказиш мақсади, ўтказиш учун 
зарур бўлган ахборотни олиш имконияти ва унга мослигига, хўжалик 
юритувчи субъектнинг фаолият турига боғлиқ бўлади. 
Хўжалик юритувчи субъект молиявий ҳисоботининг ҳақиқий 
кўрсаткичларини у томонидан белгиланган режа билан солиштиришда 
аудиторлик ташкилоти: 
Хўжалик юритувчи субъект томонидан қўлланиладиган режалаштириш 
услубиятини баҳолаши; 
Ҳисобот даври молиявий кўрсаткичлари мижоз томонидан режа 
кўрсаткичларига мувофиқ ўзгартирилмаганлигига ишонч ҳосил қилиши 
керак. 
Молиявий ҳисоботнинг ҳақиқий кўрсаткичларини мустақил белгиланган 
прогноз кўрсаткичлар билан солиштиришда аудиторлик ташкилоти вужудга 
келган вазият асосида ўз таҳминларини белгилайди. 
Ҳисобот ва меъёрий кўрсаткичлар негизида ҳар хил турдаги 
коэффициентлар ва фоизларни ҳисоблаб чиқариш самарали ҳисобланади. 
Коэффиниентларни, уларнинг ҳисоблаш усулларини ва ҳисоб-китоб вақти 

---

152 
даврларини танлаш меъёрий ҳужжатларга мувофиқ амалга оширилади. 
Эҳтимоли юқори рисклар соҳаларини аниқлаш усуллари: 
Жорий даврнинг нисбий кўрсаткичларининг таҳлил қилиш; 
Турли даврларда хўжалик юритувчи субъект учун ҳисоблаб қўйилган 
нисбий кўрсаткичларнинг ўзгаришини таҳлил қилиш; 
Нисбий 
кўрсаткичлар 
бир 
неча 
турларининг 
ўзгаришларини 
солиштириш. 
Хўжалик юритувчи субъект молиявий ҳисоботининг ҳақиқий 
кўрсаткичларини тармоқнинг ўртача кўрсаткичлари билан солиштирганда, 
аудитор шу хўжалик юритувчи субъект фаолиятини таҳлил қилади. Бунда 
аудитор тармоқ кўрсаткичларини мазкур хўжалик юритувчи субъект 
кўрсаткичлари билан таққослаб бўлмаслигини, шунингдек хўжалик 
юритувчи субъектлар ҳар хил ҳисоб сиёсатидан фойдаланишлари 
мумкинлигини ҳам ҳисобга олиш керак. 
Аудитор томонидан хўжалик юритувчи субъект молиявий ҳисоботининг 
маълумотларини молиявий ҳисобот таркибига кирмайдиган (бухгалтерияга 
оид бўлмаган) маълумотлар билан солиштириш усули қўлланилган тақдирда, 
аудитор бухгалтерияга оид бўлмаган маълумотларнинг аниқлигига ишонч 
ҳосил қилиши лозим. 
Ҳисоботнинг ҳақиқий кўрсаткичларини аввалги даврлар маълумотлари 
билан 
солиштириш 
жараёнида 
аудиторлик 
ташкилоти 
аудитни 
режалаштириш босқичидаёқ эҳтимоли юқори риск соҳаларини белгилаб 
олади. Эҳтимолли рисклар соҳаларини аниқлашнинг кенг тарқалган усуллари 
қуйидагилардир: 
Бухгалтерия баланси моддаларини солиштириш ва уларнинг кескин 
ўзгаришларини таҳлил қилиш; 
Моддалар ўзгаришларини бошқа моддалардаги ўзгаришлар билан 
солиштириб таҳлил қилиш. Мазкур ҳолда эҳтимоли юқори бўлган риск 
соҳаси, бир кўрсаткичнинг иқтисодий табиати бўйича ўзгариши бошқа 
кўрсаткичдаги ўзгаришга мувофиқ келмаганида аниқланади. 

---

153