Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент ирригация ва қишлоқ ХЎжалигини механизациялаш муҳандислари институти

2.9-расм. Ботиқ қирғоқ бўйлаб ўтказилган ҳимоя трассаси.

Дарё ўзанларини ростлашнинг кўп йиллик амалиёти натижасида шундай қоида ишлаб чиқилдики, унга асосан сув олиш жойида турғун ўзан ҳосил қилинишини осонлаштирадиган қия эгри чизиқлар бўйлаб ўзан ростланиши керак.

Қирғоқни ювилишдан ҳимоя қилишда асосан шпора ва полузапрудлар кўринишидаги кўндаланг иншоотлар танланиши тавсия қилинади. Бу иншоотлар ёрдамида ўзанни аста-секин ростлаш мумкин, яъни аввал ўзаннинг қирғоққа яқин қисмлари, кейин эса улар дарё томонга қараб узайтириб борилади (2.9-расм).
Табиий ўзандагига нисбатан ғадир-будурлиги кам бўлган бетон плиталар, тош, ёки бошқа турли материаллар билан бўйлама дамбаларнинг босимли қиялиги маҳкамлаганда катта тезликдаги бўйлама оқимлар ҳосил бўлиши назарда тутилиши керак. Бу нарса босимли қияликни ювилиш ҳавфини туғдиради, бунга йўл қўймаслик учун қияликни чуқурроқ қилиб маҳкамлаш лозим. Бўйлама оқимлар ва улар билан боғлиқ бўлган ювилишларга қарши курашиш учун ўзаннинг ғадир-будурлигини оширилишига ёрдам берадиган қисқа шпоралар ўрнатилиши мумкин (2.10-расм).

2.10-расм. Бўйлама дамба олдида кўндаланг шпоралар жойлашиш схемаси.

Ростланган трасса эни барча ҳолларда (1.49)-формула ёрдамида аниқланиши керак, ва ҳисоблашда дарёнинг ҳоҳлаган қисмидаги табиий нишаблиги эмас, бир ўзандан ўтувчи турғун оқим нишаблиги киритилиши керак. Бу нишаблик дарёнинг бир ўзанли қисмларидаги умумий нишаблигидан анча кичик, ва ўзан ирмоқларга бўлинадиган дарё қисмларидаги нишабликдан ҳам кичик.

5-амалий машғулот
Мавзу:Бухоро вилоятидаги сув омборлари билан танишиш. Уларнинг техник таснифи.
КУЙИМАЗОР СУВ ОМБОРИ.
Сув омбори Навоий вилояти Қизилтепа тумани ҳудудида жойлашган бўлиб, туман марказидан 23 км, Бухоро шаҳридан 32 км узоқликда жойлашган. Йиғилган сув Бухоро Когон, Муборак шаҳарларини ичимлик суви, Бухоро нефтни қайта ишлаш зоводи, Муборак газни қайта ишлаш заводиларини техник сув билан, ҳамда Бухоро вилоятининг Вобкент, Пешку, Ромитан, Когон, Бухоро, ва Жондор туманларининг суғориладиган экин ерларини суғориш учун сарфланади. Куйимозор, Тўдакўл сув омборларини ишлатиш учун 35 штат бирликда ишчи ходимлар хизмат кўрсатади. Шундан:
Маъмурий бошқарув ходимлар сони 1 штат бирликда, муҳандис техниклар сони 17 штат бирликда, ишчи ходимлар 17 штат бирлигида.

1. Сув олиш сиғими – 320 млн.м³.
2. Фойдали ҳажми – 240 млн м³.
3. Ўлик ҳажми – 80 млн.м3.
4. Қирғоқ бўйлаб узинлиги – 22 км.
5. Сув сатҳининг юзаси – 18 кв.км.
6. Сув чиқариш иншооти
- иншоот бетон қисми БМ-200 маркали бетонда қурилган бўлиб, сув чиқариш тўрт бурчакли бетон қувурдан иборат, ўлчамлари 2.2м х 4 м қувур босимли қисми 80 м, босимсиз қисми 95 м, қувурга 1 дона сегментли ишчи дарвоза ва 1 дона ясси таъмирлаш дарвоза шрнатилган. Иншоот остонаси белгиси (отметка) – 217,63 м.
7. Сув чиқариш қобилияти – Q=55м³сек..
8. Тўғон узунлиги – 172 м.
9. Тўғон баландлиги – 24 м.
10. Тўғонда филтрация сувларни кузатиш учун 7 дона пъезометр ўрнатилган.
11. Сув чиқариш иншооти – 1953 йилда қурилган.
Сув ўтказиш дарвозаси
- ишчи сигментли – 2,2 х 4 м. ГПЗ-20 тн.
- 40 ЭВД кўтариш механизмлари ўрнатилган.
- таъмирловчи ясси – 2 х 4 м ГПЗ- 40 тн.
11. Сув қуюувчи 3 канал – 1965 йилда ишга туширилган.
- узунлиги – 3 км.
- сув ўтказиш қобилияти – 50 м³/сек..
12. Сув чиқарувчи 1 канал – 1953 йилда фойдаланишга топширилган.
- узунлиги – 2,4 км.
- сув ўтказиш қобилияти – 55 м³/сек..
13. Сув омбори дамбаси маҳаллий гурунтдан қурилган.
- узунлиги – 3 км.
- баландлиги – 8 м.