Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент ирригация ва қишлоқ ХЎжалигини механизациялаш муҳандислари институти

5-МАЪРУЗА
Мавзу: Сув омборлари, тўғонлар. Сув омборидаги иншоотлар бўғини тўғрисида маълумотлар: сув ташлагич ва сув чиқаргичлар.
Режа:
1.Тўғонлар тўғрисида умумий маълумотлар
2.Грунтли ва бошқа маҳаллий материаллардан барпо этиладиган тўғонлар
3. Сув ташловчи иншоотлар турлари ва уларни қўлланиш шартлари
4. Сув чиқарувчи иншоотлар

Тўғон сув оқимини (дарё, жилға, жарлик) тўсиб уни сатхини кўтарувчи ва босим ҳосил қилувчи иншоот хисобланади. Сув сатҳини бундай кўтарилишидан мақсад ҳар хил бўлиб сувни тўплаб сув омбори ҳосил қилиш электр энергияси ишлаб чиқариш учун керакли босимни яратиш, ва сув транспорти учун етарли чуқурликни оширишдан иборат.

Сув оқимини тўғондан юқори қисми, юқори бьеф, пастки қисми пастки бьеф дейилади.Сув сатҳларини фарқи эса босим дейилади. Тўғон ёрдамида юқори бьефда сув димланиши натижасида сув омбори ҳосил бўлади(1.1-расм).
Тўғон ёрдамида ҳосил қилинган сув омборида қуйидаги сатҳлар мавжуд:
Нормал димланган сатҳ (НДС) – сув омборидан нормал фойдаланил-гандаги энг юқори сув сатҳи;
Максимал димланган сатҳ (МДС) – сув омборида тошқин сувларни ўт-казиб юборишда вақтинчалик йўл қўйиладиган сув сатҳи;
Фойдасиз сув сатҳи (ФСС) – омборни бўшатганда йўл қўйиладиган энг паст сув сатҳи;
Сув омборини характерли ҳажмлари қуйидагилар:
Тўла хажми – НДС билан сув омбори туби ораси;
Фойдали хажми – НДС ва ФСС ораси сув хўжалиги ҳисоблари бўйича белгиланади;
ФСС пастда жойлашгани – фойдаланилмайдиган ҳажм деб аталади (1.1-расм).



2.1-расм. Грунтли материаллардан барпо этиладиган тўғонли сув омбори гидроузели схемаси:
1 ва 2-юқори ва пастки бьефлар; 3-тўғон; 4 ва 5-сув омборидаги фойдали ва фойдаланилмайдиган ҳажмлар -сув чуқурлиги; -тўғон баландлиги.
Фойдаланилмайдиган хажми – сув омбори туби билан сув бўшатувчи иншоот остонасигача бўлган оралиқ – сув омборида минимал сув сатҳини сақлаб туриш учун керакли ҳажм. Бу ҳажм захира ҳисобланиб сув омбори аста секин лойқа чўкиндилар билан тўлиши ҳамда балиқлар қишлаши, нор-мал санитария ҳолатини таъминлаш, ёнғинни ўчириш ва бошқа мақсадларда фойдаланилади. Фойдаланилмайдиган хажмга кўра ФСС белгиланади.
Фойдали хажми- бу сув омборини сувни суғориш мақсадларида узатиш, сув кам даврларда пастки бьефдаги сув сарфи ва сатхини ошириш каби хар хил мақсадларда фойдаланиладиган хажми хисобланади.
Тошқин даврларида нормал сатҳдан юқорида бўладиган сатҳга макси-мал сатҳ деб аталади. Сатҳни максималлиги гидроузел таркибидаги рост-ланмайдиган (автоматик) сув ташлаш мавжуд бўлган ҳолатлар учун зарур бўлади; у сув омборидаги тошқин гидрографини трансформация қилиш (шакллантириш) йўли орқали сув ташлаш иншоотларини асосий ва текши-риш ҳисобларини камайтириш имконини беради.
Энг катта максимал сув сатҳи белгиси одатда (берилган тўғон синфи учун энг катта бўлган) текширувчи тошқин сув оқимини ўтказиш шарти бўйича, сув омбори атрофидаги ҳудудни вақтинчалик сув босишидан кела-диган зарарни ҳисобга олган ҳолда, қабул қилинади.
Ишлатиладиган қурилиш материалини турига кўра тўғонлар: